Sofonisba: hof en huwelijk maakten een einde aan haar carrière als schilder

Het moet omstreeks 1560 een hoofdpijndossier zijn geweest voor de Lombardische aristocraat Amilcare Anguissola. Het goede nieuws was dat zijn huwelijk met Bianca Ponzoni na ruim twintig jaar eindelijk een zoon en erfgenaam had voortgebracht, maar zorgelijk was dat het echtpaar al zes dochters had. Anguissola had het niet breed en een bruidsschat voor al die meisjes was dus een probleem. De zussen, en vooral de oudste, Sofonisba, hadden onmiskenbaar artistiek talent. Dit zal de basis zijn geweest voor een campagne om Sofonisba, binnen de mannenwereld van de renaissancekunst, in te zetten als uitzonderlijk fenomeen: aantrekkelijk, hooggeboren, maagd en ook nog een uitstekend schilder.

In een reeks tentoonstellingen gewijd aan vrouwelijke kunstenaars zoals Paula Modersohn-Becker en Artemisia Gentileschi, presenteert Rijksmuseum Twenthe een bescheiden overzicht van zo’n twintig schilderijen van Sofonisba.

Sofonisba Anguissola, Zelfportret (1558, olieverf op paneel, 25,6×19,3 cm).

Collectie Prinses Colonna, Rome

Sofonisba Anguissola (ca. 1532-1625) werd geboren in het Noord-Italiaanse Cremona, in het toenmalige hertogdom Milaan. Haar artistieke talent viel al snel op, zoals blijkt uit lovende woorden van kunstenaarsbiograaf Giorgio Vasari en de belangstelling voor haar werk van de grote Michelangelo. Al op jonge leeftijd excelleerde Sofonisba in het maken van portretten van familieleden en zichzelf.

Dergelijke vroege werken vormen hoogtepunten in de expositie. Een delicaat geschilderd, niet helemaal voltooid groepsportret uit 1559, toont vader Amilcare, zittend ten voeten uit tegen de achtergrond van een landschap dat overgaat in een vergezicht van blauwige bergen. Links staat een van zijn dochters in een zondagse jurk en met een boeketje in de hand, rechts zijn achtjarige zoon Asdrubale. Dynastieke ambities spreken uit de manier waarop de vader zijn arm slaat om de schouder van zijn enige zoon en stamhouder, die voor de gelegenheid een degen heeft aangegord die weliswaar niet past bij zijn leeftijd maar wel bij zijn status. Maar ook is wel opgemerkt dat Amilcare tegelijkertijd zijn andere troefkaart speelt door een trotse blik te werpen op zijn schilderende dochter buiten beeld.

Sofonisba Anguissola, Familieportret (ca. 1559, olieverf op doek, 157×122 cm).

Nivaagaards Malerisamling, Nivå

Hof in Madrid

Veel informeler van aard is Het schaakspel (1555) waarin Sofonisba het moment vastlegt waarop een van haar zussen een andere verslaat. Een jonger zusje vrolijkt het kalme tafereel op met een spottende maar onweerstaanbare kinderlach. De oudere vrouw van wie rechts nog het gezicht is te zien, wordt expliciet als dienstmaagd vermeld in de inscriptie op de rand van de schaakbord, en zal een belangrijke rol hebben gespeeld in het kinderrijke huishouden van de Anguissola’s.

De portretten die Sofonisba in Cremona maakte verraden dat ze, gezien haar adellijke status, niet als professioneel kunstenaar werkte. De geportretteerden bleven beperkt tot de privésfeer van gezinsleden en huisvrienden. De vele zelfportretten van de knappe jonge vrouw met haar grote ogen en strak gevlochten haar zullen echter bedoeld zijn geweest om haar reputatie te verspreiden over Italië en daarbuiten. Uiteindelijk leidde dit tot een felbegeerde uitnodiging voor een lucratieve aanstelling aan het hof in Madrid van de Spaanse koning Filips II, die inmiddels ook soeverein van de staat Milaan was geworden. Hoewel ze er enkele portretten maakte, had Sofonisba ook daar geen formele betrekking als schilder, maar werkte ze veertien jaar als hofdame van koningin Elisabeth van Valois en haar twee dochters Catharina Michaella en Isabella (later landvoogdes van de Zuidelijke Nederlanden).

De expositie in Rijksmuseum Twenthe toont twee portretten van de prinsessen en slechts enkele latere werken, die duidelijk maken dat Sofonisba Anguissola het overrompelende naturel van haar jonge jaren niet vasthield. Werken naar voorbeelden van schilders als Luca Cambiaso komen weinig geïnspireerd over.

Antoon van Dyck, Sofonisba Anguissola (1624, olieverf op paneel, 41,6×33,7 cm).

Na de dood van de Spaanse koningin was ze veertig jaar oud en trouwde ze, nu met een bruidsschat van de koning, met een Siciliaanse edelman. En toen ook die na vijf jaar was overleden, lijkt ze haar voorname afkomst en de hoofse conventies voor adellijke weduwen voorgoed te hebben afgeworpen. Op het schip dat haar van Sicilië terug zou brengen naar Cremona, werd ze verliefd op de zeventien jaar jongere kapitein. Sofonisba was 47 jaar oud toen ze trouwde met de zeeman. Uiteindelijk keerde het echtpaar terug in Palermo, waar de schilderes in 1625 op 93-jarige leeftijd zou overlijden. Illustratief voor de faam die ze nog altijd genoot, is dat de jonge Antwerpse schilder Antoon van Dyck (1599-1641) haar in het jaar voor haar dood nog opzocht en respectvol portretteerde.

Lees ook de column van Joyce Roodnat: Psst… er is nóg een blockbuster