Sociale media speelden grote rol bij geweld in Brasilia

Al maanden voor de bestorming van het regeringscentrum in Brasilia werd grote sociale media verweten dat ze hielpen met het verspreiden van complottheorieën. De kritiek op de platforms is nu weer opgelaaid.

Na de aanval, zondag, van duizenden aanhangers van voormalig president Jair Bolsonaro op de gebouwen van het Congres, het Hooggerechtshof en het presidentiële paleis was al snel duidelijk dat sociale media vooraf intensief gebruikt zijn. Zowel om de woede over de verkiezing van president Lula op te stoken en aan te sporen tot geweld, als om praktische tips te geven.

Op YouTube en TikTok werden al dagen – ongefundeerde – filmpjes verspreid over vermeende fraude bij de presidentsverkiezingen in oktober, meldde The New York Times. In veel gevallen waren het oude filmpjes die opnieuw in omloop werden gebracht.

Op WhatsApp en Telegram werd een poster gedeeld met daarop plaats en tijd van de protesten tegen de nieuwe regering. Op Telegram werd ook bekendgemaakt dat er afgelopen weekeinde vanuit zes deelstaten bussen voor ‘patriotten’ in een ‘vrijheidskaravaan’ naar Brasilia zouden rijden.

Lees ook over het verblijf van Bolsonaro in de VS

En op Twitter en in Facebook-groepen werd de stemming opgestookt met (deels Engelstalige) hashtags als #BrazilWasStolen en #BrazilianSpring. De echo’s van de Amerikaanse volksopstand twee jaar eerder bij het Capitool in Washington -(#StopTheSteal) waren onmiskenbaar.

Daarmee is niet gezegd dat sociale media de stormloop op de Braziliaanse instituties ook hebben veroorzaakt. De geesten van de gewelddadige Bolsonaro-aanhangers zijn op allerlei manieren – online en offline – rijp gemaakt voor de uitbarsting van zondag.

Vermeende verkiezingsfraude

Bolsonaro heeft jarenlang – zonder bewijzen – twijfel gezaaid over de betrouwbaarheid van het Braziliaanse verkiezingssysteem en gewaarschuwd voor verkiezingsfraude. Hij deed dat op sociale media, maar ook in interviews met traditionele media en in toespraken.

Dat heeft effect gehad. Volgens een peiling in oktober had driekwart van zijn aanhangers weinig of geen vertrouwen in de stemmachines die in heel Brazilië worden gebruikt.

Meta, het moederbedrijf van Facebook, Instagram en WhatsApp, zei maandag in een verklaring dat het Brazilië voorafgaand aan de verkiezingen al tot „een gebied met tijdelijk hoog risico” had verklaard. Het bedrijf zou berichten hebben verwijderd „waarin opgeroepen werd de wapens op te nemen en het Congres, het presidentieel paleis en andere overheidsgebouwen binnen te vallen”. Meta beloofde berichten die de bestorming van zondag steunen of prijzen ook in de toekomst te zullen verwijderen.

De maatregelen van Meta zijn duidelijk niet toereikend geweest. Een verslaggever van The Wall Street Journal meldde bijvoorbeeld op Mastodon dat tijdens de bestorming in een grote Facebook-groep met 140.000 leden een video werd gedeeld van een gewonde opstandeling, die andere bestormers opriep om vol te houden.

Voor sociale media is het controleren en eventueel verwijderen van berichten en beelden die in strijd zijn met hun huisregels altijd een heel lastige opgave, zowel in praktisch als principieel opzicht. De reusachtige aantallen berichten zijn een deel van het probleem, ook al wordt de controle voor een groot deel door computerprogramma’s gedaan. Door de encryptie van berichten op WhatsApp kan het bedrijf de inhoud daarvan niet zien, laat staan controleren.

Complicerende factor is dat activisten woorden soms expres vervormen, om de automatische filters van de overheid te omzeilen. Zo werden Brazilianen in de dagen voor het weekeinde uitgenodigd om naar Brasilia te komen voor een „feest van Selma”. De onschuldig klinkende naam Selma staat voor de activisten voor het eigenlijk bedoelde woord ‘selva’, dat oerwoud betekent maar ook een militaire strijdkreet is.

Rechtse twitteraccounts

Ingrijpen van commerciële ondernemingen in politieke kwesties en debatten op sociale media ligt altijd gevoelig. Elon Musk heeft daarom na de overname van Twitter de teugels gevierd, twitteraars die van het platform verwijderd waren weer toegelaten, en massaal personeel ontslagen dat zich met moderatie bezighield. In Brazilië zou zelfs al het personeel van Twitter zijn ontslagen, op enkele medewerkers voor de advertentieverkoop na.

Enkele dagen voor de bestorming schreef de journalistieke website Rest of World dat vooral rechtse twitteraccounts na de overname van Twitter door Musk een sterke aanwas van volgers kregen. Musk heeft „de profielen van zeer schadelijke extremisten gerehabiliteerd”, aldus een onderzoeker die in het stuk wordt aangehaald.

Critici verwijten de grote Amerikaanse socialemediabedrijven al jaren dat hun moderatie-inspanningen, qua geld en personeel, vooral gericht zijn op Noord-Amerika en in mindere mate Europa. In armere delen van de wereld wordt veel minder toegezien op naleving van de regels. Dat zou zich nu ook in Brazilië wreken.

In Brazilië heeft de rechterlijke macht grote – en omstreden – bevoegdheden om mensen die ‘nepnieuws’ verspreiden over de verkiezingen, of de ‘democratie in gevaar brengen’, hun account af te laten nemen of zelfs te laten arresteren. Ook al zijn die vergrijpen niet precies gedefinieerd. Rechters hebben afgelopen tijd herhaaldelijk gebruik gemaakt van dergelijke bevoegdheden om sociale media te dwingen accounts van pro-Bolsonaro-politici en journalisten te verwijderen.

Voor Meta komen de gebeurtenissen in Brazilië op een lastig moment. Naar verwachting zal het bedrijf ergens in de komende weken besluiten of oud-president Trump, die na de bestorming van het Capitool op 6 januari 2021 van het platform werd verbannen, zijn account weer terug krijgt. Meta zal moeten afwegen of Trumps terugkeer op Facebook de openbare veiligheid in gevaar brengt. De beelden uit Brasilia laten zien hoe erg het mis kan gaan. Maar tegelijk is gebleken dat de bestorming niet voorkomen kon worden met de verbanning (in opdracht van de rechter) van enkele extreme Braziliaanse politici.

Bekijk ook deze fotoserie over de schade van de bestorming van de overheidsgebouwen in Brasilia