Romana Vrede regisseert voorstelling over zwart activisme: ‘Het systeem van uitsluiting zit nog in de hoofden van mensen’

‘Dat is fijn wat je doet. Maak het niet te klein.” De stem van regisseur Romana Vrede klinkt vanuit de zaal aanmoedigend en gedecideerd. Op het podium van Theater Rotterdam repeteert Jennifer Muntslag een scène uit The Story of Travis, waarin ze de kleindochter speelt van Travis, een rol van Ruurt De Maesschalck (Travis sr.) en Yamill Jones (Travis jr.).

In de volgende scène, waarin de in het wit geklede familie van Travis in optocht over het kerkhof danst geniet Vrede zichtbaar. De parade mag van haar nog feestelijker. „Laat maar wat kreten horen. Hee-haa!”

The Story of Travis is de eerste grote-zaalregie van de gelauwerde, vijftigjarige actrice (Theo d’Or in 2017). Vrede leidt een achtkoppige cast, met onder meer Jetty Mathurin, Howard Komproe, Joy Wielkens en Dionne Verwey in een nieuw toneeltekst van schrijfster Esther Duysker.

Duysker geeft een vervolg aan het leven van de personages uit het klassieke toneelstuk A Raisin in the Sun van Lorraine Hansberry uit 1959, onvergetelijk verfilmd in 1961. In dat stuk wil een zwarte man meer zijn dan de chauffeur van een witte man. Maar de ambitie om met zijn gezin (inclusief zijn moeder en zus) te verhuizen naar een mooier huis, gelegen in een witte buurt, roept weerstand op bij de nieuwe buren.

Lees ook dit interview met Romana Vrede: ‘Ik zie niet dat ik zwart ben. Dat zie jij’

Het kleine kind van dat gezin, Travis, is bij Duysker een oude man, die bij een bezoek in 2026 aan de begraafplaats van zijn geboortestad terugblikt op zijn leven. Maar we zien het gezin ook eind jaren zestig, met Travis als strijdlustige bijna volwassene, de vader bitter.

Duysker creëert een magisch-realistisch universum, waarin tijdlijnen en dimensies vanzelfsprekend in elkaar overlopen. Zo kan het dat de bejaarde Travis ‘De Schrijfster’ tegenkomt die hem ooit heeft bedacht, de in 1965 overleden Hansberry.

Vrede: „Waar Esther Duysker over fantaseert, is wat er met Travis kan zijn gebeurd. Hij is geëmigreerd met geld van zijn tante om de dienstplicht tijdens de Vietnamoorlog te ontlopen, is gaan studeren in Europa en ontmoet Surinamers in Amsterdam.”

Kietel

Gevraagd naar haar stijl van regisseren, benadrukt Vrede, bij een gesprek in de kleedkamer, dat communicatie tussen acteurs en publiek niet per se via woorden verloopt. „Tekst is vaak dominant in het theater. Dan loop je het risico dat je naar talking heads zit te kijken. Dus mijn persoonlijke doel is om het verhaal ook te vertellen via beweging, motoriek, decor, licht, muziek. Soms vangen woorden niet alles wat je wil zeggen.”

Daarbij sluit aan, geeft ze als voorbeeld, dat ze wil variëren met manieren van spreken. „Aan Ruurt vroeg ik of hij zinnen wilde doorpraten over de punten en komma’s heen. Inhoudelijk zitten er pauzes, zei hij. Dat klopt, maar door anders te praten, verander je de situatie.” Ze doet het voor: een zin zeggen zonder te ademen en dezelfde zin zeggen met nadrukkelijke klemtonen en punten. „Dat komt toch anders binnen. Zo’n aanpassing kietelt me. Het is een detail, maar er zit een soulfullness in waar ik van hou.”

Vleugels

Travis vraagt zich af of hij wel voldoende met zijn leven heeft gedaan. Vrede: „Zijn familie heeft veel voor hem opgegeven. En ook generaties voor hem, hoort hij van Omie, zijn oma, hebben lijf en leden versleten om hem als een vogel zijn vleugels te kunnen laten spreiden en te kunnen laten vliegen. Hij denkt: dus ik moet hoog en ver vliegen. Kinderen kunnen dat voelen: het besef dat je de hope en dreams van je ouders bent. Het kan voelen als een opdracht.”

Kinderen van migranten voelen die druk in het bijzonder. Kijk naar nieuwsbeelden van vluchtelingen, zegt ze. „Mensen ontvluchten hun land in een wankele boot en geven in hun wanhoop hun kind aan de redders weg. Later zal dat kind zich verantwoordelijk voelen en denken: ik moet het waarmaken, want papa deed dit voor mij en hij haalde het zelf niet.”

In deze voorstelling, met zwarte hoofdpersonages, gaat dat gevoel specifiek over de black man’s burden. Vrede: „Er is gevochten voor vrijheid, voor burgerrechten, tegen racisme, tegen onderdrukking.”

Maar er is hoop dat die ‘last’ kan worden afgelegd door nieuwe generaties. „Want nu zegt de kleindochter tegen Travis dat ze die verantwoordelijkheid niet wil nemen en niet wil doorgeven aan nieuwe generaties. Ze is vrij, zegt ze, en besluit zelf die geprivilegieerde vrouw te zijn.”

Wat Vrede betreft, richt de voorstelling zich met name op de vrouwen in het leven van Travis. „De vrouwen voeden hem met hun ideeën over religie en spiritualiteit, over zorg dragen, studeren, je ontwikkelen, hoe in het leven te staan. Zijn tante stimuleert hem met geld, en geeft hem een atlas, want ze wil dat hij gaat reizen.”

Ik ben zo’n tante, zegt ze. „Voor mijn neefjes. Dan vraag ik: ben je wel eens in Parijs geweest? Ga een keer naar Parijs. Hoeveel heb je nodig?” Ze lacht. „Zo doe ik dat. Doe, ga kijken, leef!”

James Baldwin

De jonge Travis wil zich aansluiten bij de Black Panthers. Maar zijn tante adviseert hem om een ander weg in te slaan: die van zelfbewustzijn. Vrede: „Dat is een slimme manier om erop te wijzen dat er niet één vorm van activisme bestaat. Je kan de barricade op, maar je kan ook beginnen bij jezelf. Voor mij is activisme geen kwestie van je levensstandaard verhogen, maar van het verwerven van rechten. Het recht om te stemmen, op gelijkheid voor vrouwen. Die rechten zijn allemaal bevochten door mensen die hun bh’s verbranden of marsen liepen. Tante zegt: ga studeren, verdiep je in je eigen geschiedenis, weet wie wie is in de Harlem Renaissance, weet wie James Baldwin is. Kennis is macht, want je beseft dat je niet alleen staat. En als iemand zegt dat je niet te snel te veel moet willen, dan heb je geleerd dat het onrecht al eeuwenoud is.”

Repetitie van ‘The Story of Travis’ Mark Bolk

Dwalend en mijmerend over het kerkhof beseft de oude Travis pas goed wat zijn vader vroeger tegen hem zei. Hij zag als jongen een man met „geknakte schouders”, maar in de scènes die bovenkomen hoort hij hoe temperamentvol en gedreven zijn vader is. Vrede: „Travis zag als tiener alleen dat zijn vader luidruchtig was en weinig verdiende, maar wat tot hem doordringt, is dat zijn vader het systeem doorgrondt dat zwarte mensen achterstelt en dat hij oproept op tot actie en verzet. Zijn vader had gelijk, beseft hij.”

Bidden

Die kritiek bevat nog steeds een waarheid voor het publiek, aldus Vrede. „Absoluut. Het systeem van uitsluiting is niet meer bij wet geregeld, maar zit nog in de hoofden van mensen. Vrouwen worden gediscrimineerd, vaker vermoord, zwarte mannen achtergesteld. Zelfs etnisch profileren is nog maar pas officieel afgeschaft.”

Voor elke vorm van activisme is iets te zeggen. „Pa zegt: ga je eigen weg. Ma zegt: houd je aan de regels, anders schieten ze je neer. Heeft ze ook gelijk in. Zijn tante zegt: ga reizen, verdiep jezelf. Heeft ze ook gelijk in. Omie zegt: Heb vertrouwen, bid, geloof. Heeft ze ook gelijk in.”

De kleindochter zegt aan het einde: God is een mythe bedacht door witte mensen, een rookgordijn opgetrokken voor geloven die dieper en verder gaan. „In die gedachte kan ik me vinden. Mijn moeder is niet zo lang geleden overleden. Ze lag in het ziekenhuis en op een gegeven moment werd duidelijk dat ze het niet zou redden. Er kwamen een man en vrouw naar ons toe. De vrouw humanist, de man christen. Ze vroegen: ‘Willen jullie bidden? Willen jullie een gesprek?’ Met mijn atheïstische hoofd zei ik: ‘Nee, we hoeven geen gebed. Ga weg.’ Maar toen dacht ik: ‘O nee, mamma gelooft wel’.”

Het raakt haar als ze erover spreekt, zegt ze. „Ik wist dat mamma gelukkig zou zijn als we zouden bidden.” Maar, voegt ze toe: „Ik heb gelijk, God is dood. Maar mijn moeder heeft ook gelijk als ze zegt: ‘Mijn geloof is mijn houvast.’ Dus we hebben gebeden. Die man deed dat heel mooi.”

Terugkerend naar het toneelstuk, zegt ze: „Feitelijk is deze hele voorstelling een soort stervensbegeleiding. Het staat niet in de tekst, maar voor onszelf hebben we bedacht dat Travis in coma ligt. Gewoon in het VU. Al die beelden ziet hij in zijn doodsuur. Onze stervensbegeleiding heeft de expressieve vorm die past bij mensen uit de diaspora: met muziek, met dans, volop lachend en huilend.”