Katja Novitskova: ‘Ik denk niet dat er een primitief idee van darwinisme in kunst is’

Dit is een ‘scifi-horrorshow’. Zo typeerde het kunsttijdschrift Art News in 2017 de werken die de Estse kunstenaar Katja Novitskova (Tallinn, 1984) tijdens de Biënnale van Venetië toonde in het Estlandse paviljoen onder de noemer If Only You Could See What I’ve Seen with Your Eyes. De bezoeker stond ondertussen oog in oog met reuzenslangen die uit glibberige eieren kropen en zag ijsberen met verbrande gezichten.

Het werk van Novitskova is bij vlagen inderdaad behoorlijk gruwelijk, en vaak ook onsmakelijk. Tijdens de coronapandemie haalde ze eiwitten en virussen door algoritmen, wat resulteerde in monsterlijke gezichten. „Dat was inderdaad een verrassing”, vertelt Novitskova in het Fries Museum een week voordat haar solo-expositie daar opent. „Het algoritme heeft kennelijk een bias waar een menselijk element in zit, en keek ons dus aan met een soort gezicht. Ik heb die kleine gezichten verzameld en er een portrettententoonstelling van gemaakt.”

De taal van de kunst is de taal van de natuur

In het Fries Museum zijn straks installaties te zien van Katja Novitskova, die woont en werkt in Amsterdam, waarin het gaat om de relatie tussen ecologie en technologie. Foto’s van wilde dieren zijn afgedrukt op epoxyklei, aangevuld met afbeeldingen van rotstekeningen. Die rotstekeningen werden door een algoritme gehaald waardoor nieuwe wezens ontstonden. Elders zijn fluorescerende laboratoriumwormen te zien.

Bij Novitskova gaat het om de relatie tussen ecologie en technologie, en de meedogenloze expansiedrift van de mens die zich de natuur toe-eigent. „Omdat ik deel uitmaak van de mensheid, wil ik er een beetje grip op houden en als kunstenaar ben ik geïnteresseerd in hoe zo’n wereld eruitziet. Hoe ziet een algoritme eruit, hoe werkt het? Er is een overlap van het sociale deel met de biologische en technische kanten. Dat wil ik onderzoeken via de kunst. Dankzij kunst zit je niet vast in een bepaald patroon en zo blijft er meer ruimte over voor speculatie. Een deskundige of onderzoeksjournalist kan zich dat niet permitteren.”

En welke ruimte, of eigenlijk: welke natuur ontstaat er als je die speculatie vrij spel geeft?

„De realiteit. Je hebt een digitale catalogus ‘Noah’s Ark’, waar alle genen van alle soorten op de wereld worden bewaard, alsof je daarna vrij spel hebt om uit te roeien, want er is toch nog wel ergens een gen bewaard. Je kan de werkelijkheid, de natuur heropbouwen. Dat is een rare filosofie, en een rare benadering van leven. Een vorm van toe-eigening, dat is hoe ik de manier waarop we met natuur omgaan zie.”

Heeft dat ook consequenties voor de kunst zelf? Landschappen die geen escapisme meer bieden?

„Nee, er is geen enkele manier van ontsnappen of escapisme meer mogelijk. Tegelijkertijd, mensen proberen wel te ontsnappen in een virtuele wereld.”

Zijn virtual reality en algoritmen een zegen voor de kunst, of toch ook een bedreiging?

„Ze zijn een middel, niet meer dan dat. Nieuwe gereedschappen eigenlijk waarmee je kan werken, zoals film en fotografie dat ook waren. Elke keer dat er technische vernieuwingen kwamen, werd dat gezien als bedreiging, maar ze hebben de kunst juist altijd verrijkt. Dat geldt ook voor kunstmatige intelligentie en virtual reality. Ik zie het als een artistieke houding, dat je alles gebruikt om kunst mee te maken.”

Je gebruikt zelf ook kunstmatige intelligentie in je werk. Hoe bevalt dat?

„Nee, ik train kunstmatige intelligentie. Ik ga naar websites waar vrijwilligers de dieren categoriseren die gefotografeerd worden met wildcamera’s: hoeveel dieren zie je, wat voor dier is het, wat voor soort hert, et cetera. Zo train je algoritmes die dat op den duur automatisch zouden moeten kunnen. Terwijl ik al die foto’s bekeek, zag ik er die heel poëtisch waren, onverwacht of interessant. De screenshots daarvan gebruik ik voor mijn werk.”

Waar zit het onverwachte in bij een hert?

„Dat onverwachte zie je in de compositie van een automatisch genomen foto, of het gebrek eraan: niemand heeft zich ermee bemoeid. En ook de ogen zijn mooi, die lichten op door de camera vanwege de reflecterende laag in de ogen van dieren, dat vind ik visueel interessant. Mijn werk bevat hierdoor veel fotografie, terwijl ik vrijwel nooit een camera in handen heb.”

Natuur is effectief als het gaat om vormen en kleuren. Wat kan kunst leren van natuur?

„Dat heeft kunst vanaf het begin af aan gedaan. Je kan zeggen dat body art begon met het camoufleren van jezelf. Maar rotstekeningen zijn ook effectief in het tekenen van een dier, en daar ontdekte je meer over verschillende soorten en kon je ook soorten mengen: een hert met mensenbenen. Kunst is hieruit voortgekomen, dus kunst heeft altijd al geleerd van natuur. Alle kunst is in feite gekoppeld aan natuur, de taal van de kunst is de taal van de natuur. Natuur is vaak een metafoor, gaat uit van natuurlijke processen. En zelfs algoritmes bootsen evolutionaire processen na.”

Is er evolutie in kunst?

„Ja, maar niet in de strikte zin van het woord. Ik denk niet dat er een primitief idee van darwinisme in kunst is, maar er is zeker een zich ontwikkelend ontstaansproces. Trends ontwikkelen zich, kunnen groeien en weer uit elkaar spatten. Trends verspreiden zich over de hele wereld, als een organisch proces – ook al is dat proces gemanipuleerd.”

En evolutie vanuit het idee dat kunst steeds mooier wordt?

„Nee, zo werkt het niet. Evolutie kan je niet koppelen aan verbetering, maar alleen aan aanpassing. Soms is een aanpassing een verbetering, maar dat is niet altijd het geval, zeker niet bij kunst. Ik vind oude kunst schitterend, en kan niet zeggen dat alles alleen maar mooier is geworden. Er is een hoop middelmatigheid. Die was er vroeger vast ook, maar dat is niet bewaard gebleven. Dat is de rol van geschiedenis: we vergeten de middelmatigheid, maar die was er wel.”

Wil je met je kunst illusies neerhalen?

„Beetje bij beetje. Als een ui die je afpelt.”

Met algoritmen creëer je ook nieuwe soorten, zoals de ‘mamaroo’, de nieuwe diersoort die je gecreëerd hebt. Is dat waar we naartoe gaan in de toekomst, dat we alleen nog kunstdieren hebben?

„Dat is zeker een mogelijkheid. Je kan in een galerie een organisme dat je hebt ontwikkeld, tonen en daar laten groeien. Alleen weet ik niet of ik dat ethisch gezien zou willen. Ik weet alleen niet hoe betrokken een kunstenaar is bij leven dat je hebt gecreëerd als kunstwerk. Ik zou zelf die verantwoordelijkheid niet willen nemen. Een soort scheppen brengt verantwoordelijkheden met zich mee.”

Katja Novitskova, Pattern of Activation (embryogenesis), 2017

Foto Lorenzo Pusterla