Heerlen wil culturele hoofdstad van Europa worden

Amsterdam (1987), Rotterdam (2001) en Leeuwarden (2018) waren al eens culturele hoofdstad van Europa, en in 2033 mag Nederland er weer een leveren. Dat lijkt ver weg, maar de eerste mogelijke kandidaten roeren zich: Zwolle, Middelburg en Heerlen.

Heerlen? In die stad werden behoorlijk wat kunstenaars van naam geboren: bijvoorbeeld actrice Carine Crutzen, musicalster Brigitte Heitzer, schrijver Anton Dautzenberg en de architecten Jo Coenen en Wiel Arets. Maar stuk voor stuk maakten ze naam elders.

En wat aan cultuur in eigen gemeente resteerde, kon lange tijd zelfs bij de eigen burgers bij voorbaat op een zeker wantrouwen rekenen. „De mentaliteit was ‘Het komt van hier, dus het zal wel niks zijn’”, vertelt cultuurwethouder Jordy Clemens (SP).

Heerlen likte de wonden van twee snelkookontwikkelingen in driekwart eeuw. In een nog razender tempo waarin de mijnen van een plaatsje met een paar duizend inwoners een bruisende stad hadden gemaakt, werd tussen midden jaren zestig en midden jaren zeventig van de vorige eeuw alles gesloten. De stad bleef verweesd achter.

De littekens zijn verre van geheeld. De gemeente staat hoog of bovenaan in de nodige lijstjes waarin niemand een topnotering wil: die van de hoogste werkloosheid, meeste uitkeringsgerechtigden, slechtste gezondheid en laagste levensverwachting.

Laten zien wat we kunnen

Volgens Clemens wordt er hard gewerkt aan „meer zelfredzaamheid via het Nationaal Programma Heerlen-Noord (een poging van bewoners, bedrijven, overheden en organisatie om in 25 jaar tijd de kansenongelijkheid in het stadsdeel zoveel mogelijk weg te werken). En de Culturele Lente die hier na 2000 aanbrak heeft sterk bijgedragen aan een nieuw zelfbewustzijn. De gemeente investeerde structureel in cultuur. Dat heeft gewerkt. De mentaliteit wordt er langzaamaan een van ‘We zullen eens laten zien wat we hier kunnen’.”

De schouwburg in Heerlen trekt steeds meer toeschouwers, ook uit de rest van Zuid-Limburg. Er is fors ingezet op urban culture zoals breakdance en graffiti. Tal van plekken in de gemeente zijn opgesierd met muurschilderingen van kunstenaars uit binnen- en buitenland. Jaarlijks terugkerende festivals als Cultura Nova en het dansevenement schrit_tmacher mikken zowel op de cultuurliefhebber als op mensen die normaal minder makkelijk met de kunsten in aanraking komen.

Dat laatste vindt Clemens cruciaal. Hij herinnert zich hoe op zijn zestiende een wereld openging, toen hij met school voor het eerst de schouwburg vanbinnen zag. In die zin is inzetten op cultuur en kandideren voor culturele hoofdstad volgens de SP’er ook sociaal beleid.

Heerlen met bijna 87.000 inwoners en onderdeel van Parkstad, een stedelijke agglomeratie met 250.000 inwoners, is er niet te klein voor, denkt Clemens. „Het afgelopen jaar was Esch-sur-Alzette in Luxemburg culturele hoofdstad, die hebben het gevierd op hun manier, passend bij hun 30.000 inwoners.”

Impact

Ook Greg Richards, hoogleraar vrijetijdswetenschappen aan de Universiteit Tilburg, ziet elk jaar een verdere verschuiving naar kleinere hoofdsteden. „Dat maakt vergelijkingen over de impact van de culturele hoofdstad door de jaren heen lastig, want in het begin van dit in 1985 geïntroduceerde fenomeen ging het om steden als Parijs, Berlijn en Amsterdam.”

Zelf gelooft Richards wel in positieve gevolgen van een uitverkiezing. „De kosten zijn veel lager dan die van een evenement als de Floriade.” De hoogleraar deed onderzoek naar de langetermijneffecten in het Roemeense Sibiu, culturele hoofdstad van Europa in 2007. „Daar zie je dat het niveau van de culturele voorzieningen structureel is verbeterd en dat na 2007 meer toeristen zijn blijven komen. Culturele hoofdstad zijn zorgde bovendien voor meer sociale cohesie en een grotere trots op de eigen stad.”

Precies dat verhoogde zelfbewustzijn hoopt Clemens als culturele hoofdstad te bereiken. „We moeten niet de illusie hebben dat we de hele wereld hierheen gaan halen. En we moeten er geen bobofeest van maken. We moeten de kracht van de stad laten zien met een jaar dat past bij de maat van Heerlen.”

Aanwijzing als culturele hoofdstad betekent een internationaal podium en geld van Brussel, maar maakt vooral ook geld los bij overheden hier, bedrijven en andere partijen. De uitverkoren plaatsen moeten de rijkheid en diversiteit van Europa laten zien, wat voor velerlei uitleg vatbaar is.

‘Politiek spelletje’

De nieuwe Heerlense ambities rakelen in Limburg herinneringen op aan de mislukte kandidatuur van Maastricht voor Europese Culturele Hoofdstad 2018. De stad van het Verdrag van Maastricht beloofde activiteiten tot ver buiten de gemeentegrenzen, in de rest van Zuid-Limburg en in plaatsen in het nabije buitenland als Hasselt, Genk, Luik en Aken. Leeuwarden werd aangewezen. Van de meeste voorgenomen culturele initiatieven in Maastricht en euregio werd daarna weinig meer gehoord. Guido Wevers, een van de kwartiermaker destijds, noemt de jurering van destijds tegenover diverse regionale media „een onzuiver, politiek spelletje”.

Clemens wil daarbuiten blijven: „Het is niet aan mij om de poging van Maastricht en de beoordeling daarvan nu alsnog te gaan evalueren. Maar Heerlen zou niet meedingen, als het verwachtte geen eerlijke kans te krijgen.” In het bidbook van toen stonden voorgenomen investeringen ter waarde van tachtig miljoen euro. Heerlen moet het nog over geld gaan hebben, maar houdt het in elk geval soberder.

Aanvragen voor het jaar 2033 moeten worden ingediend in 2027. Een panel van onafhankelijke deskundigen toetst daarna de binnengekomen meldingen. Op grond daarvan volgt een shortlist.

Kandidaten die daarvoor worden uitverkoren, kunnen een definitieve en gedetailleerde aanvraag indienen. Op grond van de bidboeken en bezoeken aan de verschillende steden wordt daarna een definitieve keuze gemaakt voor de Culturele Hoofdstad van Europa 2033.