Rivaliserende supermachten moeten samen het milieu beschermen

De natuur wacht niet tot supermachten hun geschillen hebben opgelost, zei Inger Andersen afgelopen zomer in een interview in NRC. Het zou volgens het hoofd van UNEP, de milieuorganisatie van de Verenigde Naties, zeer gevaarlijk zijn als mondiale spanningen, zoals de oorlog in Oekraïne, de internationale samenwerking frustreren die nodig is om het milieu beter te beschermen. „Multilateralisme is de enige weg vooruit”, aldus Andersen.

Het is een boodschap die ze keer op keer herhaalt. Ook deze week aan het begin van UNEA, de grote tweejaarlijkse milieuvergadering van de VN, die maandag is begonnen in de Keniaanse hoofdstad Nairobi en die nog duurt tot vrijdag. Klimaatverandering, biodiversiteitsverlies en vervuiling vormen volgens Andersen een „drievoudige milieucrisis” waaraan geen mens kan ontsnappen, en die geen land voor zichzelf kan oplossen.

Dit jaar staat UNEA daarom in het teken van het multilateralisme. Internationale samenwerking is noodzakelijk „om de aarde zoals wij die kennen te beschermen”, zei Andersen bij de opening van de conferentie. Ze hoopt dat de ongeveer zevenduizend deelnemers zich bewust zijn van de risico’s en gevaren die de planeet bedreigen en van de noodzaak „om schade te voorkomen door preventief actie te ondernemen.”

Het verleden wijst volgens Andersen wat dat betreft de weg. Sinds de oprichting van UNEP in 1972 zijn er allerlei milieuverdragen gesloten over het terugdringen van gevaarlijke chemicaliën, het bestrijden van gevaarlijke pesticiden, het beschermen van planten en dieren en het behoud van natuur. Akkoorden als de Minamata Conventie tegen kwikvervuiling, en het Montreal Protocol, voor de bescherming van de ozonlaag, zijn de zichtbare resultaten van nauwe mondiale samenwerking, zei Andersen deze week in een gesprek met persbureau AP.

Akkoord in Dubai

In de aanloop naar de conferentie in Nairobi wees de Eurocommissaris voor Milieu Virginijus Sinkevicius op „het verlies aan biodiversiteit dat onze economieën verzwakt en het welzijn van miljarden mensen ondermijnt. Vervuiling kost nu elk jaar negen miljoen levens. En voor hele landen vormen de stijgende zeespiegel, droogtes en overstromingen een existentieel risico. We hebben een radicale verandering nodig in onze relatie met de planeet.” Ook Sinkevicius pleitte voor „eenheid en leiderschap” om de „planetaire noodsituatie” aan te pakken.

Lees ook Nader bekeken: de slotverklaring van de klimaattop

Dat het ondanks internationale meningsverschillen nog steeds mogelijk is om het eens te worden, bewees de klimaattop in Dubai, eind vorig jaar. Daar werd een akkoord gesloten over ‘loss and damage’, het vergoeden van schade in ontwikkelingslanden als gevolg van klimaatverandering. Een jaar eerder sloot de wereldgemeenschap in Montreal een akkoord over het beschermen van de mondiale biodiversiteit.

Op die akkoorden valt van alles af te dingen – de details zijn vaag, verantwoordelijkheden slecht geregeld, en over financiering is amper gesproken. Maar dat dit soort onderhandelingen nog steeds kunnen worden bezegeld met een gezamenlijke verklaring, laat zien dat er nog steeds samengewerkt kan worden.

Geo-engineering

Tegelijkertijd is de bijeenkomst in Nairobi ook weer een lakmoesproef voor het multilateralisme. Zijn landen bereid afspraken te maken over de bescherming van ‘de volle zee’, de gebieden in de oceanen die buiten de nationale rechtsmacht van staten vallen? Lukt het om het verdrag over plasticafval, waarover komend najaar een akkoord moet worden bereikt, een stap verder te brengen?

Lees ook Een technofix voor het klimaat onderzoeken is gevaarlijk. Of is het juist nodig?

Misschien wel het gevoeligste thema waarover deze week wordt gesproken is geo-engineering. Zwitserland heeft in een resolutie gevraagd om een debat over „risico’s, voordelen en onzekerheden” over het kunstmatig dimmen van zonlicht om de planeet af te koelen – een zeer omstreden technologie die zou kunnen worden ingezet als de internationale gemeenschap niet tijdig de hoeveelheid broeikasgassen weet te reduceren. De effecten ervan zullen per regio heel erg verschillen. Sommige landen zouden er mogelijk veel baat bij hebben, terwijl andere er juist zwaar door kunnen worden getroffen. Zonder mondiale overeenstemming zou het gebruik van geo-engineering kunnen leiden tot een crisis die veel meer dan alleen het milieu treft.

Vijftig jaar internationale milieuverdragen

Maart 1973Conventie over de internationale handel in bedreigde dieren en planten (Cites)

Al in 1963 pleitte de IUCN (de World Conservation Union) voor internationale afspraken over het beschermen van bedreigde planten- en diersoorten. Dat resulteerde tien jaar later in de Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora. Cites werkt met een lijst waarop zo’n veertigduizend bedreigde en kwetsbare soorten staan, waarin niet gehandeld mag worden (zoals in ivoor en hoorns van neushoorns), of alleen onder strikte voorwaarden.

Juni 1979Conventie voor de bescherming van trekkende wilde dieren (CMS)

Rondtrekkende dieren houden zich niet aan landsgrenzen. Dit verdrag moedigt landen aan om het leefgebied van bedreigde soorten te beschermen en grensoverschrijdende trek mogelijk te maken. Het ‘raamverdrag’ biedt groepen landen de mogelijkheid om afspraken te maken over dieren die alleen in hun regio voorkomen (zoals de zeehond in het Waddengebied, waarover Nederland, Duitsland en Denemarken een akkoord sloten). Dit zijn de belangrijkste deelakkoorden:

September 1991Akkoord voor de bescherming van Europese vleermuizen (Eurobats)

Volgens de overeenkomst is het voor de deelnemende landen verboden om vleermuizen te doden of te vangen. Het akkoord vraagt om bescherming van belangrijke vleermuislocaties en onderzoek naar migratiepatronen.

September 1991 Akkoord voor de bescherming van kleine walvisachtigen (Ascobans)

Deze overeenkomst beschermt kleine walvisachtigen in de Oostzee, de Noordzee, Noordoost-Atlantische Oceaan en de Ierse Zee. Een belangrijke oorzaak van sterfte zijn de netten van vissers waar de dieren onbedoeld in terechtkomen.

Juni 1995Akkoord voor de bescherming van Afrikaans-Euraziatische watervogels (AEWA)

Dit akkoord, waarvan het secretariaat is gevestigd in Den Haag, beschermt meer dan 250 trekvogelsoorten, die voor een deel van het jaar afhankelijk zijn van moerasgebieden.

OKtober 2007Oktober 2007 – Verdrag voor de bescherming van gorilla’s en hun leefgebied

Een juridisch bindend verdrag om de vier gorillasoorten in Afrika te beschermen in de tien West-Afrikaanse landen waar ze in het wild leven. Er wordt nauw samengewerkt met onder meer CITES om stroperij tegen te gaan.

Maart 1985Weense Conventie voor de bescherming van de ozonlaag

Het succesvolste milieuverdrag ooit werd geratificeerd door alle landen van de Verenigde Naties. De Weense conventie biedt een kader om de afbraak van de ozonlaag boven het zuidelijk halfrond, die in de jaren zeventig werd ontdekt, een halt toe te roepen. Het verdrag werd uitgewerkt in het Montreal Protocol over het uitfaseren van chemische stoffen die de ozonlaag aantasten.

September 1987 Fonds voor de implementatie van het Montreal Protocol

Bij het Montreal Protocol hoort een fonds waar landen iedere twee jaar honderden miljoenen dollars in storten om de uitvoering van het protocol te financieren. De verwachting is dat de concentratie van ozon in de hogere atmosfeer over enkele decennia terug is op het niveau van voor 1980.

Maart 1989De conventie van Bazel over gevaarlijke afvalstoffen

Dit verdrag moet voorkomen dat schadelijk afval wordt verscheept tussen landen, met name van geïndustrialiseerde landen, waar milieuregels steeds strenger worden, naar ontwikkelingslanden. Deze overeenkomst werd later aangevuld met:

September 1998De conventie van Rotterdam over chemicaliën en pesticiden

Het verdrag bepleit transparantie over het vervoer van chemische stoffen. Deelnemende landen kunnen op basis van een uitgebreide lijst de invoer van gevaarlijke stoffen verbieden. De overige landen zijn verplicht om te zorgen dat bedrijven zich daaraan houden.

Mei 2001De conventie van Stockholm over slecht afbreekbare stoffen

Verdrag om chemische verbindingen, zoals PFAS-achtige stoffen, die moeilijk afbreekbaar zijn streng te reguleren. Bij het verdrag hoort een regelmatig geactualiseerde lijst met stoffen die zeer schadelijk zijn voor de gezondheid. Deze stoffen worden verboden, of alleen voor bijzondere doeleinden toegestaan.

Oktober 2013Minamata Conventie over kwik

Deze overeenkomst moet mensen beschermen tegen de schadelijke gevolgen van het gebruik van kwik, een metaal dat vanwege zijn bijzondere eigenschappen in het verleden op grote schaal werd gebruikt. Doel is het gebruik van kwik uit te faseren en de winning ervan te verbieden.

December 2022Biodiversiteitsconventie (CBD)

Het Kunming-Montreal-akkoord voor biodiversiteit heeft tot doel om in 2050 te leven ‘in harmonie met de natuur’. Tegen die tijd moeten ecosystemen zijn hersteld, het uitsterven van planten en dieren zijn gestopt en de kennis (en financiële voordelen) van genetische bronnen eerlijk worden gedeeld. Al in 2030 dient ten minste 30 procent van het aardoppervlak (zee én land) beschermd gebied te zijn.