Regisseur Jaap van Heusden: ‘Ik maak films om me voor cynisme te behoeden’

‘Stel je voor, je hebt een instituut dat zijn brood verdient met het bovennatuurlijke. Het trekt volle zalen, of inmiddels helemaal niet meer zulke volle zalen, met mensen die zeggen wat je moet geloven. En dan vindt er ergens een vermeend wonder plaats. Hoe ga je daarmee om? Ik zou zeggen: podium neerzetten, camera’s uitnodigen en zeggen: ‘Jongens, God is hier aan het werk.’ Maar nee, ze sturen er een natuurkundig onderlegd, cynisch type op af die het wonder gaat ontleden alsof het een forensisch onderzoek is, alsof hij sectie op een heiligenbeeld pleegt.” Zo leidt regisseur Jaap van Heusden zijn nieuwe film De man uit Rome in. Het instituut dat hij beschrijft? De Katholieke Kerk. Het natuurkundige type? De onderzoekers van de Kerk, die de wereld rondreizen om te toetsen of een onverklaarbare gebeurtenis écht een wonder is, of simpelweg iets van het aardse.

De man uit Rome draait om zo’n onderzoeker, die in een Limburgs dorpje komt om een vermeend wonder te ontleden. Op het eerste gezicht is de film een mix tussen de bizarre zwarte komedie Adam’s Apples, met Mads Mikkelsen als fanatieke dominee, Alex van Warmerdams De Noorderlingen, waarin het hele dorp uitloopt omdat er een mirakel lijkt te gebeuren, en het antifundamentalistische moderne lijdensverhaal Kreuzweg.

De man uit Rome is heel serieus over z’n onderwerp, net als Van Heusden zelf. Dat je er ook een maf gevoel voor humor in kunt herkennen, schrijft hij op conto van de toeschouwer: „Ik vind het best een bedeesde film, een mysterie met een emotionele onderlijn.”

Lees ook: Dit interview met Dietrich Brüggemann, de regisseur van Kreuzweg

Lourdes

De film kent een lange ontstaansgeschiedenis. Van Heusden is bekend van sociaal-geëngageerde films in hermetisch gesloten werelden, zoals de Amsterdamse Zuidas in Win/win, de schoonmakers en asielzoekers op Schiphol in De nieuwe wereld en die van altijd van huis zijnd vliegpersoneel in In Blue. Tien jaar geleden vergezelde hij zijn echtgenote Carola Houtekamer, onderzoeksjournalist van NRC, naar Lourdes, waar zij een reportage maakte over het ‘Medisch Bureau’ van het katholieke bedevaartsoort, dat onderzoekt of de wonderbaarlijke genezingen die mensen daar zeggen te ondergaan, ook daadwerkelijk onverklaarbaar zijn.

Van Heusden: „Het wetenschappelijke bureau van de Katholieke Kerk onderzoekt wonderen. Als iets een wonder is, is het niet verklaarbaar, heeft het geen natuurlijke oorzaak. Maar iets kan geen natuurlijke verklaring hebben, en toch geen wonder zijn. Dat bepaalt de lokale bisschop. Het is een soort tweetrapsraket. Ook de vrucht van het wonder moet religieuze gevolgen hebben. Iemand kan niet uit zijn rolstoel opstaan en een buitenechtelijke verhouding met de buurvrouw beginnen. Dan telt het niet.”

Trauma

Behalve op wat hij in Lourdes zag, is De man uit Rome ook losjes gebaseerd op ‘Het huilende Mariabeeldje van Brunssum’, waardoor in 1995 een stadswijk in een bedevaartsoord veranderde. Van Heusden groeide zelf op in een domineesgezin. In zijn nieuwe film verwerkt hij zijn fascinatie, verwondering, én scepsis in de Italiaanse priester Filippo, een priester in geloofsnood die naar een Limburgs grensdorp trekt om een huilend Mariabeeld te onderzoeken. Hij treft een getraumatiseerde gemeenschap die het wonder nodig lijkt te hebben om weer normaal te kunnen functioneren. Tegelijkertijd heeft het wonder ook destructieve gevolgen: mensen vaccineren zich niet meer, stoppen met medische behandelingen.

„De onderlaag in al mijn films is hetzelfde, mijn gevecht met argwaan en ongeloof, de zoektocht van de hoofdpersonen naar de bezieling van hun handelen. In die zin ben ik ook Filippo: als geestelijke, in mijn geval kunstenaar, wil je mensen geven wat ze nodig hebben, maar als wetenschapper, als rationeel kritisch denkend persoon, moet je het toch onderzoeken.”

https://www.youtube.com/watch?v=7GI7mhn1qbU Lees hier de recensie van ‘De man uit Rome’

Van Heusden maakt films om zich voor cynisme te behoeden, zegt hij: „Ik ben allergisch voor allerlei religieuze uitingen en clichés, daardoor had ik ook scenarist Rogier de Blok met zijn agnostische blik nodig. Waar de film aan het religieuze raakt komt het door hem. Hij zei steeds: ‘De film gaat over een priester in geloofsnood, dus dan moeten we dat ook laten zien.’”

De film is grotendeels Van Heusdens eigen zoektocht, maar wat wil hij ermee bewerkstelligen? „Als ik aan het maken ben kan ik daar niet over nadenken, het is een persoonlijke en een artistieke queeste, want anders wordt film een gereedschap om een boodschap te brengen. Maar nu hij af is word ik met de reacties geconfronteerd. Pas als ik hoor wat hij in het hoofd van de toeschouwers doet, kom ik erachter wat hij is. Het gaat er uiteindelijk om wat er met de kijker gebeurt. Ik sprak erover met schrijver Willem Jan Otten en die zei: ‘Elke film, niet per se een religieuze film, is een daad van overgave. De kijker kiest ervoor om voor de duur van de film zijn geloof op te schorten.’” Het instituut kerk mag dan veranderen, maar: „Het verlangen om te geloven is nooit weggeweest.”