Protesten in Iran duren nu al een maand, maar zonder organisatie en leiderschap dreigen ze vast te lopen

‘Jij bent een waardeloze vlieg, ik een vrije vrouw”, zingen jonge vrouwen op een universiteit in Teheran over de Iraanse president Raisi nadat hij demonstranten had vergeleken met vliegen. Op andere beelden uit Iran verbranden vrouwen hun hoofddoek, bezetten studenten hun universiteiten en leggen arbeiders in de olie-industrie het werk neer. Door het hele land klinkt de leus: „Vrouw, leven, vrijheid!”

Al een maand eisen Iraanse demonstranten de val van het regime. De protesten begonnen na de dood van Mahsa Amini, een 22-jarige Koerdische vrouw die volgens ooggetuigen op haar hoofd werd geslagen door de zedenpolitie vanwege een te losjes gedragen hoofddoek. Onder aanvoering van Iraanse vrouwen ontstond een landelijke opstand, die is uitgegroeid tot de grootste uitdaging voor de Islamitische Republiek sinds de Groene Beweging in 2009.

Lees ook Ayatollah Ali Khamenei: van kosmopoliet naar religieuze dinosaurus

„Dit is een feministische revolutie”, zegt Negar Mottahedeh, hoogleraar Literatuur, Media en Vrouwenstudies aan de Amerikaanse Duke Universiteit. „Het begon met vrouwen die zeiden: ‘Raak me niet aan, dit is mijn lichaam, ik doe wat ik wil.’ Dat werkt heel inspirerend. Dankzij deze vrouwelijke energie overwonnen Iraniërs hun angsten en kregen ze weer hoop op zelfbeschikking.”

Oplaaiend geweld

Naarmate de repressie toeneemt, ziet Mottahedeh de aard van de protesten veranderen. Het regime doodde al 201 mensen, onder wie 23 kinderen, aldus een Iraanse mensenrechtenorganisatie. „Het vuur van geweld laait overal op”, zegt de academica. „De energie op straat wordt agressiever. Ik ben bang dat deze meisjes en jongens zullen worden afgeslacht.”

Zonder organisatie en leiderschap dreigen de protesten vast te lopen in een dodelijke patstelling, zegt Ali Kadivar, socioloog aan het Amerikaanse Boston College. „Het probleem is dat vrijwel alle potentiële leiders het land zijn ontvlucht of in de gevangenis zitten. En de oppositie in ballingschap is verdeeld en overschat haar invloed op de straat.”

In plaats van leiders zijn het vooral fysieke locaties die iets van structuur aan de protesten geven, ziet Kadivar. Met name universiteiten dienen als broedplaats voor verzet. „Het voordeel daarvan is dat er overal universiteiten zijn”, zegt de socioloog. „Maar de vraag is of de studenten ook buiten hun eigen sociale kring kunnen treden. En of ze, behalve protesteren, ook kunnen organiseren.”

Iraanse vakbonden kunnen daarin een cruciale rol spelen, zegt Peyman Jafari, historicus aan het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis in Amsterdam. Jafari promoveerde op de rol van stakende arbeiders in de oliesector in de Iraanse Revolutie van 1979. Hij kijkt met grote belangstelling naar berichten dat oliewerkers in de zuidelijke havenstad Asalouyeh afgelopen maandag het werk neerlegden.

„Stakingen kunnen de krachtsverhoudingen omkeren”, zegt Jafari. „De Iraanse arbeidersbeweging heeft ervaring in het organiseren en met het formuleren van eisen – precies waar het de demonstranten aan ontbreekt. Bovendien zijn stakingen minder risicovol dan straatprotesten, waardoor meer mensen eraan zullen deelnemen. Dat zou het regime economisch hard raken.”

Behalve de oliewerkers riepen ook Koerdische vakbonden op tot stakingen en meldt de BBC dat winkeliers in de bazaar van Teheran hun deuren sluiten. Toch houdt Jafari een slag om de arm. „Vergelijkingen met 1979 zijn voorbarig. Maar als er een stakingsgolf komt, zal dat een game changer zijn.”

Nu al verkeert de Iraanse economie in beroerde staat. Door westerse sancties, corruptie en mismanagement namen armoede en ongelijkheid scherp toe. De Iraanse rial verloor in vijf jaar tijd 90 procent van zijn waarde, de prijzen van goederen en diensten stegen met gemiddeld 1.135 procent. Ter illustratie: kip is twintig keer zo duur als tien jaar geleden, bakolie veertig keer.

Waar veel jongeren vooral betogen tegen de onderdrukking van vrouwen en islamitische regelgeving, raken juist de economische grieven ook een gevoelige snaar bij de conservatieve achterban van het regime. „Dat komt doordat de Islamitische Republiek zich altijd heeft gepresenteerd als voorvechter van de onderdrukten”, zegt Arash Azizi, een Iraanse promovendus aan de Universiteit van New York. „Maar inmiddels zien ook de aanhangers van het regime wat schuilgaat achter die retoriek: een corrupte kliek kleptocraten.”

Knokploegen

Dat leidt tot zorgen onder traditionele bondgenoten van het regime, zegt Azizi. „Enkele sjiitische geestelijken uiten al voorzichtig kritiek op het geweld tegen de betogers. Ze zien dat de Islamitische Republiek het aanzien van de islam en daarmee ook hun eigen status beschadigt.”

Ook de loyaliteit van de zogeheten basiji kan volgens Azizi op den duur afkalven. Die paramilitaire knokploegen schieten massaal demonstranten dood, maar komen zelf meestal uit armere gezinnen die ook ontevreden zijn. Op sociale media duiken al video’s op van protesten in armere volkswijken waarbij de basiji meelopen met de betogers.

„Je kunt geen conclusies trekken uit een paar filmpjes”, benadrukt Azizi. „Maar ik kan me voorstellen dat sommige basiji op een gegeven moment denken: waar ben ik in godsnaam mee bezig? Waarom zou ik gewone Iraniërs doden in diens van een regime dat doet alsof het strikt islamitisch is, maar ondertussen zijn eigen dochters en zonen naar westerse topuniversiteiten stuurt?”

Het regime heeft net zomin een plan als de betogers

Abbas Vali Koerdische academicus

In de machtskringen rond Opperste Leider Ali Khamenei zijn nog geen barsten te bekennen. En de kans op intern verzet aan de top is klein, want Khamenei heeft zich de laatste jaren omringd met ja-knikkers en mogelijke rivalen aan de kant gezet.

Wel is het denkbaar dat de Revolutionaire Garde (IRGC) op den duur op gespannen voet komt te staan met Khamenei, zegt zowel Jafari als Azizi. Het machtige militaire elitekorps beschikt over een enorm eigen zakenimperium en zou eieren voor zijn geld kunnen kiezen als Khamenei’s regime er niet in slaagt de opstanden neer te slaan. „Het scenario van een militaire coup zoals we in Egypte zagen, valt in Iran niet uit te sluiten”, zegt Azizi. „En het resultaat daarvan zal zeker geen democratie zijn.”

‘Ergste komt nog’

Voor het zover is, zal het regime de repressie vergroten, voorspelt Jafari. „Het klinkt wrang, maar het ergste moet nog komen. Ik denk dat het regime de demonstranten nu vooral probeert uit te putten. Als dat niet lukt, gaan ze een stap verder. Dan zullen er niet honderden, maar duizenden doden vallen.”

In de Koerdische gebieden gaat het al die kant op. „Koerdistan heeft het meest deelgenomen aan de protesten en ondergaat de hardste repressie”, zegt Abbas Vali, een Koerdische academicus uit Iran die contact onderhoudt met betogers. „De gevangenissen zitten overvol en de veiligheidstroepen schieten lukraak in het rond. We ontvangen zelfs berichten dat het leger tanks en helikopters aanvoert.”

Ook voert de Revolutionaire Garde al weken raketaanvallen uit op Iraans-Koerdische partijen in het Koerdische deel van Irak. „Het regime wil een militaire confrontatie uitlokken om de opstand te kunnen wegzetten als het werk van separatistische terroristen”, zegt Vali. „Maar de Koerdische partijen reageren beheerst. Voor het eerst streven ze naar eenheid met de Iraanse burgerbeweging.”

In die eenheid schuilt de kracht van de opstand, zegt Vali. Omdat de protesten over het hele land verspreid zijn, heeft het regime grote moeite om die overal tegelijk de kop in te drukken. „De repressie is krachtig, maar chaotisch”, zegt Vali. „Het regime heeft net zomin een helder plan als de demonstranten.”

De opstand is een marathon, geen sprint, volgens socioloog Kadivar. „Als de demonstranten zich organiseren kan dit het begin van het einde van de Islamitische Republiek betekenen. Maar dat einde is nog lang niet in zicht. Laat staan wat erna komt.”

Correctie (15 oktober 2022): In een eerdere versie van dit artikel stond dat onder de gedode demonstranten 28 kinderen zouden zijn. Dat zijn er voor zover bekend nu echter 23.