Peter Adriaansz’ ‘Environments’ biedt een overweldigende klankervaring

Twee avontuurlijke concerten stonden afgelopen weekend in het teken van klankonderzoek. Ensemble Klang speelde het grootse Environments van Peter Adriaansz. Nieuw Amsterdams Peil bracht een wereldpremière van Nicoline Soeter. Beide concerten worden herhaald. Ze kunnen nóg beter.

Soeters Luminescence voor sopraansax, altviool, cello en contrabas bewoog als een collectieve golfslag, geconcentreerd voortgebracht door NAP, dat voor de gelegenheid was uitgebreid met saxofonist Tom Sanderman. De individuele stemmen stopten, zetten weer in, permitteerden zich kleine vrijheden, zonder dat de algemene motoriek veranderde. Daarbinnen kwam de klank tot leven met subtiele klankzwevingen en toonfluctuaties, afgewisseld met intervalsprongen die modulatie suggereerden. Het slot, een caleidoscoop van flageoletten en microtonaal gemompel, was prachtig.

De beeldende klankrijkdom van Soeter was minder aanwezig in de andere stukken: twee geweldige kleinoden van Wolfgang Rihm, en het uitgesponnen glijtonenexperiment Glissade van James Tenney, met een hoofdrol voor de vijfsnarige contrabas van Dario Calderone. Gruizig, woedend, beeldschoon – met Tenney’s minimale middelen zorgde NAP voor een keur aan kleuren en effecten. Het veelvuldige stemmen brak wel de spanning tussen de delen, en het delay-effect werd geplaagd door digitale vervorming.

Enorme ambities

Ensemble Klang dan, dat intensief met Adriaansz samenwerkte aan de verwezenlijking van Environments. Een integrale uitvoering ging eerder wegens corona niet door, maar het werk verscheen wel op cd.

Lees ook het interview met Peter Adriaansz: ‘Ik luister liever naar de buitenwereld’

Adriaansz noemde het in deze krant „een soort requiem” voor de idealen die onder de voet zijn gelopen door de snelheid en oppervlakkigheid van onze digitale cultuur, met een verwijzing naar Alessandro Baricco’s analyse in diens essay De barbaren.

De kracht schuilt erin dat Environments zijn enorme ambities presenteert met een zekere deemoed, zonder grootspraak. De drie delen bestaan elk uit harmonisch statische muziek van herhaalde patronen en een gesproken tekst op geluidsband: in ‘Mono’ de tekst van schrijver Robert Pirsig (Zen and the art of motorcycle maintenance), in ‘Watts’ een tekst van zen-filosoof Alan Watts. ‘Stereo’, donkerder en dynamischer dan de eerste delen, draait om ‘the principle of polarity’ uit de Kybalion (1908), een mysterieus boek uit de hermetische traditie: het idee dat alles zijn tegendeel in zich draagt.

De ruimtelijke opstelling, met slagwerkers en blazers op de balkons, was van toegevoegde waarde, maar zorgde wel voor timingsproblemen. Zo spatgelijk als op de voortreffelijke cd-opname klonken Adriaansz’ elastische of kaatsende ritmes niet altijd. Aan het begin van ‘Watts’ ploegden de arpeggio’s en flageoletten van gitarist Santiago Lascurain enigszins moeizaam voort, wat afbreuk deed aan het aura van lichtheid en vanzelfsprekendheid dat de muziek projecteert.

Elektronische soundscape

Hoe hoog de lat ligt, bewees Klang óók. Het hortende, dartele motief van ‘Mono’, een collectief bíjna-unisono van licht ontstemde octaafsprongen, toverde een klankbeeld van boven- en verschiltonen tevoorschijn. De elektronische soundscape aan het begin van ‘Stereo’ sneed gitarist Peter Harden magistraal aan flarden met een jengelend opensnarenmotief op één noot.

‘Stereo’ bood een overweldigende klankervaring, eigenlijk te groot voor de akoestiek van de Jurriaanse Zaal: de vibrafoontremolo’s waren soms haast ondraaglijk intens, en dat gold ook voor de finale, een machtig wervelen van stijgende blazersfiguren. Environments is een meesterwerk, Klang zijn gedroomde uitvoerder; het zou goed kunnen dat volgende week in Amsterdam en Den Haag alles op zijn plek valt.