Let op: de beeldenstorm van klimaatactivisten is nep

Dat was schrikken vorige week, toen iemand zich probeerde vast te plakken aan het Meisje met de parel van Vermeer in het Mauritshuis in Den Haag, en eerder al toen mensen tomatensoep gooiden naar een zonnebloemenschilderij van Van Gogh in de National Gallery in Londen, aardappelpuree naar een doek uit de serie stromijten van Monet in het museum Barberini in Potsdam en slagroom naar de Mona Lisa in het Louvre in Parijs. En het einde is nog niet in zicht. Wat hebben deze schilderijen uit 1503, 1665, 1800, 1888 en 1891 gemeen, behalve dat ze beroemd zijn en tot de top van de westerse kunstgeschiedenis behoren?

Het gebeurt nu nog vaker dan een eeuw geleden, toen activisten zich ook aan kunstwerken vergrepen. Toen vroegen de vandalen geen aandacht voor klimaatverandering, zoals nu, maar voor vrouwenkiesrecht. De suffragettes in Londen namen in 1914, vlak voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, vleesmessen mee naar het museum en hakten op schilderijen in. Het beroemdste doek dat ze onderhanden namen was een groot naakt, de Rokeby Venus van Velázquez in de National Gallery, geschilderd omstreeks 1650. Nu raakte er geen doek beschadigd.

De meesterwerken die in 2022 belaagd werden zitten allemaal achter glas, en dat is kennelijk nog niet zo gewoon voor een schilderij, zelfs niet in een museum. Als je dat eenmaal wist, volgde op de schrik opluchting. Of ontgoocheling? We werden gefopt. Het was nep. Het waren door de activisten geënsceneerde virtuele aanrandingen, vooral huiveringwekkend op filmpjes, als je dacht dat de wang van het meisje dat Vermeer bijna 400 jaar geleden schilderde aan de wang van een kale man met bril het doek voorgoed zou verlaten. Weg, dat blosje dat zo schuchter de tijd trotseert. Nee hoor, het blijft.

Gefopt

De filmpjes spiegelen eigenlijk de kunstwerken die ze belaagden; ook dat zijn ten slotte een soort virtuele weergaves van de werkelijkheid, niet van pixels gemaakt weliswaar, maar van verf. Ook gefopt. Ook nep. ‘Ceci n’est pas une pipe’, schreef Magritte in 1929 onder de afbeelding van een pijp. De zonnebloemen van Van Gogh zijn geen zonnebloemen, de stromijten van Monet zijn geen stromijten. De parel in het oor van het meisje was zelf al nep, waarschijnlijk gemaakt van vissenschubben en nu nog een keer nep van verf.

De zeventiende-eeuwse schilderes Rachel Ruysch schilderde de vleugels van haar vlinders soms niet eens. Ze drukte een exemplaar op het natte doek waardoor het pigment van de vleugel erop achterbleef. Haar collega Elias van den Broeck deed dat ook en moest Antwerpen verlaten toen het ‘bedrog’ werd ontdekt. Maar dat is toch juist geen bedrog?

Wie kon er in 2020 tegen het omver halen zijn van het beeld van slavenhande- laar Edward Colston in Bristol?

Sinds het tweede gebod, het verbod op afbeeldingen, werd bedacht is de verhouding tussen kunst en werkelijkheid vaak een moeilijke geweest. En nog daarvoor. Iconoclasme is van alle tijden. Reeds de farao’s sloegen de standbeelden van hun voorgangers en rivalen stuk, en van het oude Egypte kunnen we via de Romeinen recht door naar de Beeldenstorm, de Franse revolutie, de Russische revolutie, de Culturele revolutie in China, het opblazen van de Boeddha’s van Bamiyan in Afghanistan door de Taliban.

Tegen de vernietiging van kunstwerken zijn leek mij lang net z’n overzichtelijk standpunt als tegen de doodstraf zijn. Gij zult niet doden. Gij zult geen kunst vernietigen. „Dort wo man Bücher verbrennt, verbrennt man auch am Ende Menschen”, schreef Heinrich Heine in 1823 en tussen 1933 en 1945 kreeg hij gelijk.

Positief ervaren iconoclasme

Maar er zijn even zovele tegenvoorbeelden te geven van positief ervaren iconoclasme. De Hongaarse opstand begon in 1956 met het omvertrekken van een beeld van Stalin, na de val van de muur volgden beelden van Lenin en andere communistische leiders, de standbeelden van Saddam Hussein in Irak en wie kon er in 2020 tegen het omver halen zijn van het beeld van slavenhandelaar Edward Colston in Bristol? Na de dood van George Floyd in 2020 gingen er wereldwijd honderden standbeelden neer, Black Lives Matter zorgde voor een van de grootste beeldenstormen sinds de Beeldenstorm.

Nu is de beeldenstorm nep, een protestperformance. Alleen op beeld lijkt hij even echt. Zien we toch iets terug van de kracht van beelden in de heftige reactie op de fictieve vernietiging van schilderijen door klimaatactivisten? Of gaat het hier alleen om het overtreden van een kapitalistisch taboe? Gaat het om geld? De gekozen schilderijen zijn allemaal miljoenen waard.

De klimaatactivisten hebben tot nu toe geen abstract schilderij gekozen om virtueel aan te randen. Dat gebeurt juist wel vaak met vandalisme van eenlingen, zoals de man die tot twee keer toe een schilderij van Barnett Newman in het Stedelijk Museum in Amsterdam te lijf ging. Vaak gebeurt dat juist door conservatieve kunstenaars, of door heel progressieve. De Russische kunstenaar Alexander Brener spoot in 1997 een dollarteken op een doek van Malevitsj in het Stedelijk om te protesteren tegen de vercommercialisering van de kunst. Al deze eenlingen hebben iets van Herostrates, die naar verluidt in de vierde eeuw voor Christus een tempel van Diana – een van de zeven wereldwonderen – in brand stak. Zijn motief? Hij wilde onsterfelijk worden. Zijn straf bestond onder meer uit het verbod voor iemand om zijn naam te noemen. Damnatio memoriae. Maar we kennen hem nog steeds.

Politiek doel

Het is niet zo vaak gebeurd dat activisten kunst in musea voor een politiek doel hebben ingezet. En als ze dat wel doen, lijkt op het eerste gezicht misschien of de soort kunst geen rol speelt. Maar zowel bij de suffragettes als de klimaatactivisten blijkt dat toch wel het geval. Bij allebei gaat het om realistische kunst, een genre waarvan de magie zoveel duizend jaar na de grotten van Lascaux nog steeds niet is uitgewerkt. Altijd weer gaat het om schijn en wezen.

Mary Richardson protesteerde met haar aanslag op de Rokeby Venus tegen de gevangenneming van Emmeline Pankhurst de dag ervoor, 9 maart 1914. Richardson verdedigde zich aldus: „If there is an outcry against my deed, let every one remember that such an outcry is an hypocrisy so long as they allow the destruction of Mrs Pankhurst and other beautiful living women.” Veel later, in de jaren vijftig, voegde ze eraan toe dat het haar niet bevallen was hoe mannen naar de naakte Venus loerden.

Misschien zit hier een sleutel, want kun je bij vrouwen nog beweren dat ze op schilderijen mooier zijn dan in het echt vaak het geval is, laat staan dat je die wezens naakt te zien krijgt, met laten we zeggen tomaten, zonnebloemen of stromijten is dat niet het geval. Wat is het verschil tussen een aardbei en een door Coorte geschilderde aardbei? Die aardbei van Coorte wordt meestal geprezen omdat hij zo lijkt op een echte aardbei. Is er echt niet meer? Of is dat al genoeg? Is dat wat er overblijft als er geen echte aardbeien meer zijn? Alle schilderkunst een dodenmasker? Alle kunst een voorschot op vernietiging?

Een lid van de Duitse actiegroep Letzte Generation zei het zo: „Wat is meer waard: kunst of leven? Waarom zijn veel mensen banger voor schade aan een afbeelding dan voor de verwoesting van de natuur zelf?”