‘Neutraal’ Zuid-Afrika in verlegenheid door militaire oefening met Rusland

Tegen een helblauwe lucht voer het Russische fregat Admiraal Gorsjkov maandagochtend vroeg de haven van Kaapstad in. Een foto van het geavanceerde marineschip tegen het mythische decor van de Tafelberg werd door het plaatselijke Russische consulaat meteen op sociale media gezet.

Dat de Russische diplomaten bij de foto opmerkten dat het schip, voorafgaand aan een militaire oefening van Zuid-Afrika, China en Rusland, in Kaapstad „te gast” was, schoot de burgemeester van die stad in het verkeerde keelgat. „Wij hebben dit oorlogsschip niet te gast, en het is niet welkom […] Kaapstad zal niet medeplichtig zijn aan Ruslands misdadige oorlog”, schreef Geordin Hill-Lewis van oppositiepartij Democratic Alliance (DA) onverholen op Twitter. Zijn hashtag #VoetsekRussianWarship (‘Rot op Russisch oorlogsschip’) werd daarna even trending.

Het tekent het ongemak in Zuid-Afrika zelf en bij de westerse diplomatieke gemeenschap in Pretoria met de oefening die vrijdag voor de kust van Durban moet beginnen en liefst tien dagen gaat duren. ‘Mosi II’, zoals het project gedoopt is (Tswana voor ‘rook’), is „slechts een oefening met vrienden”, zei de Zuid-Afrikaanse minister van Buitenlandse Zaken Naledi Pandor in januari aan de zijde van Sergej Lavrov, haar Russische collega. Lavrov was voor de tweede keer in korte tijd op het Afrikaanse continent op zoek naar steun voor het door het Westen geïsoleerde Rusland. In Zuid-Afrika werd hij met alle egards ontvangen.

Hypersonische raket

Volgens het persagentschap Tass zal het Russische fregat, inmiddels onderweg naar Durban, tijdens de oefening een hypersonische raket afschieten – de volgens de Russen niet te stoppen 3M22 Zircon. Maar het Zuid-Afrikaanse ministerie van Defensie liet aan internetkrant Daily Maverick weten dat conform het door de drie landen ondertekende protocol juist géén raketten worden afgeschoten. Vast staat dat de Admiraal Gorsjkov hier in het bijzonder geschikt voor is. China stuurt naar verwachting haar meest geavanceerde marineschip van het Type 055.

De oefening vindt plaats in het kader van de samenwerking binnen de groep van BRICS-landen, waar behalve deze drie ook India en Brazilië toe gerekend worden. Zuid-Afrika is dit jaar voorzitter van het BRICS-overleg. In 2019 oefende de Zuid-Afrikaanse marine ook al eens met China en Rusland, en vorig jaar werd ook eens met de VS getraind, relativeerde het Zuid-Afrikaanse ministerie van Defensie de oefening onlangs.

Als formeel niet-gebonden land wil Zuid-Afrika laten zien dat het met alle wereldwijde actoren kan samenwerken

Timothy Walker Zuid-Afrikaans Institute for Security Studies

„Als formeel niet-gebonden land wil Zuid-Afrika laten zien dat het met alle wereldwijde actoren kan samenwerken”, zegt marinespecialist Timothy Walker van het Zuid-Afrikaanse Institute for Security Studies. De strategische belangen voor de Zuid-Afrikaanse kust zijn sinds jaar en dag groot. Als het Suez-kanaal om een of andere reden geblokkeerd is, zoals in maart 2021, dan lopen de belangrijkste handelsroutes tussen Oost en West via de Kaap. „Zuid-Afrika heeft die positie altijd geprobeerd maximaal uit te buiten en heeft er daarom belang bij iedereen te vriend te houden”, zegt Walker.

Lees ook: In Afrika is Rusland geen paria

Maar het probleem is natuurlijk de timing. Die is opmerkelijk: precies een jaar na de Russische inval in Oekraïne. Dat heeft geleid tot „zorgen” bij de Amerikaanse ambassade in Zuid-Afrika, zei een woordvoerder tegen CBS News. Volgens oppositiepartij DA laat de oefening zien dat de ANC-regering zich minder neutraal of ongebonden (‘non-aligned’) opstelt richting het Oekraïens-Russisch conflict dan het doet voorkomen.

Direct na de Russische inval in Oekraïne riep Zuid-Afrika Rusland nog op om ogenblikkelijk zijn troepen uit Oekraïne terug te trekken. Maar bij een stem in de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties, een paar dagen later, was Zuid-Afrika een van de vijftien Afrikaanse landen die zich onthielden van stemmen over een veroordeling. Inmiddels heeft het ANC „een duidelijke voorkeur voor Rusland”, meent DA-parlementslid Kobus Marais.

Voorgeschiedenis

Die vermeende steun heeft een lange voorgeschiedenis. In de strijd tegen het witte minderheidsbewind steunden de toenmalige Sovjet-Unie en China het nu regerende ANC militair en politiek. Dat is nog niet vergeten, en zeker niet in defensie-kringen, waar veel hooggeplaatste militairen hun training in de Sovjet-Unie kregen. China heeft in Zuid-Afrika en elders in Afrika grote handelsbelangen, Rusland zoekt vooral diplomatieke steun.

Die achtergrond wil niet per se zeggen dat in het Zuid-Afrikaanse buitenlandse beleid sympathie bestaat voor wat Rusland doet, benadrukken analisten. „De oefening Mosi II zou aanvankelijk best klein zijn en was in de eerste plaats een initiatief van het ministerie van Defensie”, zegt Walker. „De diplomaten van Buitenlandse Zaken leken er enigszins door overvallen.”

De Zuid-Afrikaanse regering houdt vol een multi-polaire wereld voor te staan. Maar door de ophef en het belang dat Rusland heeft om te laten zien dat het niet geïsoleerd is, is de oefening steeds groter geworden, zegt Walker. Dat beaamt Pauline Bax van de International Crisis Group in Johannesburg. „De regering heeft er mogelijk echt niet bij stil gestaan hoe gevoelig dit ligt een jaar na de inval in Oekraïne.”

Maar de oefening afblazen was vanwege het BRICS-voorzitterschap van Zuid-Afrika geen optie. Walker: „Uiteindelijk kun je beter het Westen ergeren dan deze belangrijke partners, zal het ministerie geredeneerd hebben.” Het wordt volgens hem pas echt precair als daadwerkelijk die hypersonische raket getest gaat worden of als kennis opgedaan bij deze oefening in Oekraïne wordt toegepast. „Dat zou de claim van Zuid-Afrika dat het neutraal is ondermijnen.”