Foto Lars van den Brink
N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Interview
Panashe Chigumadzi |cultuurhistoricus en schrijver Voor de Zimbabwaanse schrijver Panashe Chigumadzi, die zondag in Amsterdam de Mandela-lezing uitspreekt, is het lot van zwarten wereldwijd met elkaar verbonden. „Onze politieke leiders moeten beseffen dat onze strijd ondeelbaar is.”
Ze is geboren in het Zimbabwe van na de onafhankelijkheid en verhuisde op haar derde met haar ouders mee naar Zuid-Afrika. Dat was in 1994, het jaar dat Nelson Mandela president werd na de eerste democratische verkiezingen. Schrijver en wetenschapper Panashe Chigumadzi (1991) behoort dus tot de zogeheten ‘born free’-generatie van twee landen waar een wit minderheidsbewind lange tijd de dienst uitmaakte, constateert ze in haar boek These Bones Will Rise Again (2018).
De vraag wat dit voor haar persoonlijk inhoudt, grijpt ze aan om radicaal af te rekenen met dit begrip. „Wij zouden opgroeien in een maatschappij zonder apartheid, een ideale, liberale democratie, mede dankzij de beste grondwet ter wereld, was het idee. Maar dat werd een desillusie”, vertelt ze via zoom vanuit het ouderlijk huis in Polokwane, waar ze verblijft als ze in Zuid-Afrika is. „Nelson Mandela reisde al in 1992 af naar het World Ecomonic Forum in Davos, om te laten zien dat Zuid-Afrika in de kapitalistische wereldorde zou passen, dat er geen radicale veranderingen zouden komen.”
Inmiddels is er bijna geen land ter wereld dat zo’n grote ongelijkheid kent als Zuid-Afrika, zegt Chigumadzi. „De omvang van de werkloosheid is ongelooflijk, vooral onder jonge zwarten, het verschil in welvaart tussen rijke wijken in Kaapstad en omliggende zwarte wijken als Langa is belachelijk. Mijn generatie duwt juist de gedachte omver dat de geschiedenis voorbij is. Je moet altijd rekening houden met het verleden. Logisch dus dat studenten in Kaapstad in 2015 het standbeeld van kolonisator Cecil Rhodes omver wilden werpen, in hun streven naar dekolonisatie van het onderwijs.”
Black lives matter is ook relevant voor Nigeria, vanwege het politiegeweld dáár
Het interview begint twee uur later dan gepland door load shedding, de manier waarop Zuid-Afrika zijn energietekort verdeelt over de bevolking. Als de stroom terug is, verwijst Chigumadzi – blote schouders in een groene jurk, verlengde nagels, later een bril – direct naar dat verleden, als ze grinnikend vertelt over de „bureaucratische nachtmerrie” die dragers van een paspoort uit een „voormalig gekoloniseerd land” moeten doorstaan voor een visum naar een EU-land. In het gesprek springt ze ook van de ene eeuw naar de andere, strooiend met academische termen, literaire verwijzingen en uitspraken in het Xhosa en Zulu.
Witte Afrikaner boeren
De geschiedenis die Nederland deelt met Zuid-Afrika zal in elk geval aan bod komen in de Mandela-lezing, die ze zondag uitspreekt in Amsterdam. „Kaapstad, wereldwijd geliefd als vakantieoord, was een slavenmaatschappij, een haven voor de slavenhandel opgericht door de VOC. De witte Afrikaner boeren begonnen aan de Grote Trek naar het noorden mede omdat ze de afschaffing van de slavernij door de Britten niet wilden accepteren. Het is een misvatting te denken dat de apartheid pas begon in 1948, toen de Nasionale Party aan de macht kwam.”
Dus had premier Rutte „natuurlijk” Zuid-Afrika ook moeten noemen in de excuses voor de slavernij, zegt ze. „Nederland moet de verantwoordelijkheid nemen voor een van de verschrikkelijkste vormen van raciaal onrecht in onze geschiedenis. Ityala aliboli, een misdaad bederft niet, is een gezegde in het Xhosa. Maar we vragen ook: Nixolisa ngani, waarmee bied je je excuses aan? Wil je zo’n relatie herstellen, dan moet je iets bieden, het kan niet bij woorden alleen blijven.”
Het zou aanmatigend zijn om te bepalen wat bijvoorbeeld de Afro-Surinaamse gemeenschap nodig heeft, vindt Chigumadzi. Reparatie kan volgens haar allerlei vormen aannemen. „Je moet in elk geval goed kijken naar waar mensen om vragen die jij leed hebt berokkend, je kunt zo’n proces niet op jouw voorwaarden ingaan. En Rutte leek dat wel te doen, door in december met de excuses te komen, vroeger dan sommige betrokkenen wilden.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data71451780-297324.jpg)
Lees ook: Namibische oppositie hekelt Duits besluit rond ‘genocide’ in 1904-1908
Dat Nederland ooit herstelbetalingen zal aanbieden vanwege de slavernij, verwacht ze niet. „Ik ben niet naïef. De Britten deden het niet in de Cariben – premier Cameron sprak alleen ‘diepe spijt’ uit – en de Duitsers boden Namibië alleen ‘ontwikkelingshulp’, geen herstelbetalingen. Individuele landen krijgen dat niet voor elkaar. In 2001 was er de VN-conferentie over racisme in Durban, waar de Caribische landen om herstelbetalingen vroegen. Afrikaanse landen waren onder druk gezet om hen niet te steunen.”
Offer
Chigumadzi benadrukt dat wie verzoening wil, daar een offer voor moet brengen, wat ook geldt voor de witte bevolking in het Zuid-Afrika van na de apartheid. In een artikel in The Guardian over de Afrikaanse filosofie ubuntu, noemde ze landhervorming als voorbeeld. „En dan niet op basis van vrijwilligheid, maar echt radicale restitutie, de teruggave van land aan de oorspronkelijke bevolking. In Zuid-Afrika is nog altijd 72 procent van de landbouwgrond in handen van witte Zuid-Afrikanen, die 9 procent van de bevolking vormen. Ik schreef: je kunt deel uitmaken van de gemeenschap, van de abantu, maar dan moet je dingen opgeven, op basis van wat die gemeenschap verwacht. Het gaat niet om je huidskleur, maar om ethiek. De redactie werd bedolven onder brieven van witte Zuid-Afrikanen. Ze waren geschokt.”
In Zimbabwe, Chigumadzi’s andere vaderland, leidde in 2000-2002 de nationalisatie van grond van witte boeren zonder financiële compensatie tot chaos en economische malaise waarvan het land nog altijd niet hersteld is. „Ik sta niet achter de manier waarop het is aangepakt onder Robert Mugabe, er zijn zoveel manieren te bedenken voor landhervorming”, zegt Chigumadzi. „Maar ik zal er altijd voor zijn. De oppositie destijds had geen goed antwoord op de landbezettingen, ze kwamen niet met een goed alternatief op dit vlak. Dat witte boeren hen openlijk steunden, terwijl ze zelf niet bereid waren tot restitutie, hielp hen niet.”
De toekomst van gewone mensen, van sociale bewegingen, hangt af van de ruimte die we kunnen scheppen voor de radicale bewegingen die we nodig hebben in de huidige wereldorde
Het Zimbabwaanse leger dwong eind 2017 de autocraat Mugabe, die 37 jaar had geregeerd, tot aftreden tijdens de ‘coup-die-geen-coup-mag heten’. Chigumadzi schreef erover in haar deels autobiografische These Bones Will Rise Again. De titel verwijst naar de laatste woorden van vrijheidsstrijder Mbuya Nehanda, die de Britten in 1898 executeerden. Nehanda was ook een medium, die adviezen van de voorouders doorgaf. „Geesten uit het verleden die via iemand in het heden iets zeggen over de toekomst”, licht Chigumadzi toe, waarmee ze opnieuw wilde laten zien „dat het verleden nooit voorbij is”. „Onlangs hebben ze nog een groot standbeeld van haar neergezet in Harare.”
De afzetting van Mugabe is een ander voorbeeld. „Mensen dachten: als Mugabe maar weg is, komt het goed. Regeringspartij Zanu-PF buitte dit uit. President Mnangagwa vertelde de wereld dat er een nieuwe wind waaide en dat iedereen zaken kon komen doen. Maar het zijn dezelfde mensen die de macht hebben, de politieke cultuur is niet veranderd. Dat werd al snel duidelijk: wie niet naar het pijpen van Zanu-PF danst, wordt in de rug geschoten.”
Militaire dictatuur
Chigumadze, die vaker kritisch schreef over de repressie in Zimbabwe, is somber over de nabije toekomst van het land, waar deze zomer verkiezingen worden gehouden. „Zimbabwe is alleen in naam een democratie, in feite is het een militaire dictatuur. En wie via de loop van het geweer de macht krijgt, wil die niet afstaan. Ik begrijp hoe zwaar de oppositie het heeft, critici zijn in stukken gehakt en worden geïntimideerd. Ik ben ook erg geïnspireerd door al die mensen die doorvechten, hoewel ze voor hun leven moeten vrezen. Maar in deze constellatie kunnen er nooit eerlijke en vrije verkiezingen worden gehouden, en zal Zanu-PF aan de macht blijven.”
De repressie leidde in 2020 tot de hashtag #ZimbabweansLivesMatter, analoog aan de Black Lives Matter-beweging. Chigumadzi deed veel onderzoek naar internationale solidariteit tussen zwarte mensen wereldwijd. In een recent artikel in de Boston Review citeert ze de Amerikaanse antiracisme activist Malcolm X, pratend over racisme in Mississippi in de jaren zestig: „Zolang we denken dat we eerst Mississippi moeten oplossen voor we ons bezig moeten houden met Congo, zullen we Mississippi nooit oplossen.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/01/data95416804-273bfb.jpg)
Ontvoering, verkrachting, moord: in Zuid-Afrika neemt elke vorm van geweld toe
Tussen burgers in Afrika en de Afrikaanse diaspora was er een grote mate van solidariteit tijdens de strijd tegen de apartheid. Die is weg, constateert Chigumadzi met spijt. „De inauguratie van Mandela in 1994 maakte er een eind aan, terwijl anti-zwart geweld en armoede in Afrika en de VS gewoon doorgingen. De moord op Georg Floyd in 2020 had in hetzelfde jaar plaats als de massaprotesten in Nigeria tegen het brute geweld van het politie-eskader SARS. Dat maakt Black Lives Matter ook relevant voor Nigeria.” Maar in de praktijk kijken mensen niet over de grenzen heen. „Ze reageren op de problemen thuis door de ‘ander’, zwarten met een ander paspoort, het land uit te duwen. Kijk naar het xenofobe geweld in Zuid-Afrika.”
Het maakt Chigumadzi, „boven alles een panafrikanist”, alleen maar radicaler. „Het punt is dat onze politieke leiders moeten beseffen dat onze strijd ondeelbaar is. Dat is geen politieke slogan, maar een feit. We moeten samenkomen, in al onze verscheidenheid, we moeten verenigd zijn. Zo werkt dat in wereldpolitiek. Ook de oorlog in Oekraïne laat zien hoe belangrijk solidariteit is: de NAVO weet dat zij Oekraïne moet steunen, omdat als ze dat niet doet, dit gevolgen heeft voor haar leden.”
„Natuurlijk zullen er altijd krachten zijn die deze solidariteit ondermijnen, ook in Afrikaanse staten. Ik zou ook niet te veel vertrouwen op de leiders van onze landen. De toekomst van gewone mensen, van sociale bewegingen, hangt af van de ruimte die we kunnen scheppen voor de radicale bewegingen die we nodig hebben in de huidige wereldorde.”
