Na weken van pensioenprotest komen molotovcocktail en traangasgranaat er steeds vaker aan te pas

Een man met een kinderwagen met daarin een huilende peuter rent door de met kasseien belegde straten van Bordeaux. „Pas toch op, man”, roept een jongen hem toe, die zelf net de andere kant op snelt. De jongen doet een duikbril op en trekt een sjaal over zijn gezicht terwijl hij het met rook en traangas gevulde Place de la Victoire oploopt, in de richting van de harde knallen die daar sinds een paar minuten te horen zijn.

Hij verdwijnt in een mensenmassa van vluchtende demonstranten, gehelmde journalisten en in het zwart geklede jongens die stenen, blikjes en brandende stukken karton gooien naar de tientallen aanwezige agenten van de oproerpolitie. Zij vuurden kort daarvoor traangasgranaten af op de paar honderd betogers op het plein. „Iedereen haat de politie”, scanderen zij, tussen het spugen en huilen door.

Het is een zonnige dinsdagmiddag, kort na het einde van de tiende demonstratiedag tegen de pensioenhervorming van president Emmanuel Macron. „Dit is nog niets, joh”, zegt de 24-jarige demonstrant Capucine Patinec, gevraagd naar de chaos op het plein. Ze draagt een mondkapje om haar luchtwegen te beschermen tegen het traangas. „C’est normal.”

Patinec heeft gelijk: sinds een week of twee is geweld niet meer weg te denken bij de demonstraties tegen de pensioenhervorming. De eerste weken na de aankondiging half januari verliepen de protesten grotendeels gemoedelijk. Maar sinds de regering 16 maart het parlement passeerde met een beroep op het volgens tegenstanders anti-democratische grondwetsartikel 49.3, is er sprake van een „escalatieproces”, zegt criminoloog Sebastien Roché, onderzoeksdirecteur op het gebied van politie bij het Nationaal Centrum voor Wetenschappelijk Onderzoek CNRS.

Onvrede over de impopulaire pensioenhervorming breidde zich uit met woede over de ‘autocratische’ manier waarop de regering de hervorming doorvoert en sindsdien lukt het de vakbonden niet meer de onvrede en woede te kanaliseren, zegt Roché. Hierna veranderden de tweewekelijkse, door vakbonden strak georganiseerde protesten in dagelijkse en spontane betogingen die meer dan eens uitmondden in rellen. Daarbij zijn meer jongeren, meer boosheid en „een explosie van confrontaties”. Beelden van brandende prullenbakken, jongeren die stenen naar de zwaarbewapende politie gooiden en de brandende deur van het stadhuis van Bordeaux gingen de wereld over.

Lees ook: ‘Grote hervormer’ Macron waagt zich nu aan de pensioenen

Protesten ‘doden’

De regering reageerde met een repressieve aanpak met als doel, in de woorden van Roché, „het doden van de protesten”. Dat gebeurt door de inzet van traangas, stungranaten en het gebruik van wapenstokken tegen groepen demonstranten; soms ook waterkanonnen en rubberen kogels. „Een aanval op de zintuigen”, noemt de in ordehandhaving gespecialiseerde socioloog Patrick Bruneteaux het – hij werkte in het verleden als politietoezichthouder. „De ordediensten proberen demonstranten te destabiliseren door hun zicht, gevoel en gehoor te belemmeren.”

Ook stuurt de politie speciale eenheden de steden in, zoals de zwaarbewapende motoragenten van BRAV-M. En de ordediensten gebruiken formeel verboden nasses, fuiken, waarbij demonstranten, soms per honderden, worden ingesloten waarna agenten makkelijk betogers kunnen oppakken. (De meesten komen na een dag of twee weer vrij, omdat ze geen strafbare feiten hebben gepleegd.)

Dat van beide kanten geweld wordt ingezet, is onmiskenbaar. Maar in het gepolariseerde Frankrijk lijk je te moeten kiezen welke kant je ziet. Populistisch-rechtse nieuwszenders brengen vooral radicale demonstranten zoals de antifascistische black blocs in beeld terwijl zij rijksmonumenten bekladden, ruiten inslaan of projectielen gooien naar de politie. Zo maakte C-News, de Franse versie van Fox News, de afgelopen tijd melding van een demonstrant die „een agent wilde vermoorden”, iemand die een agent met een skateboard had geslagen en de „radicalen” die agenten belaagden bij een klimaatprotest bij een waterbassin in Sainte-Soline afgelopen weekend.

(Uiterst-)linkse nieuwsmedia richten hun aandacht juist op het politiegeweld. Media als Médiapart en Libération publiceerden over onterechte arrestaties, demonstranten die liggend op de grond geslagen werden met wapenstokken, omstanders die van terrassen af werden getrokken door leden van BRAV-M. Ook hun verslaggeving over de gebeurtenissen in Sainte-Soline is anders: de focus ligt niet op de radicale demonstranten, maar op de agenten die „oorlogswapens” inzetten tegen betogers (van wie twee ernstig gewond raakte en één nog in coma ligt).

Op sociale media is deze tweedeling nog duidelijker. Gematigder media laten vaker beide kanten zien, maar ook daar is de links-rechtsverdeling te herkennen. Over aantallen slachtoffers is de balans overigens nog niet op te maken; volgens de regering zijn ruim achthonderd ordehandhavers gewond geraakt bij de pensioendemonstraties, hoeveel burgers tot dusver gewond zijn geraakt, is onbekend.

Niet-proportioneel

„Sommige media gaan mee in de retoriek van de regering: het geweld van individuen legitimeert het politiegeweld”, aldus Roché. Hij verwijst naar minister van Binnenlandse Zaken Gérald Darmanin die benadrukt dat de politie geweld mág inzetten. Darmanin ontkent bovendien het bestaan van ‘politiegeweld’ en stelt dat er enkel sprake is van „individuele agenten en gendarmes die, vaak omdat ze erg moe zijn, soms daden plegen die niet overeenkomen met hun training”.

Maar, zo zeggen Roché, Bruneteaux en andere experts, het geweld dat de ordediensten inzetten, is objectief gezien niet proportioneel. „De sterke toename van geweld door de ordediensten is niet evenredig aan de toename van agressieve demonstranten”, zegt Bruneteaux. „Inderdaad, er zijn meer opgewonden individuen die stenen gooien, maar vergeleken met wat de politie kan doen, is dat peanuts.”

„Het probleem is dat de Franse ordediensten zich niet richten tegen individuen, maar tegen de hele groep”, zegt Roché. „De politie lijkt protesten te behandelen als een strijd tussen twee gelijke partners, maar de taak van de politie is niet om te vechten met demonstranten, maar om de orde te handhaven.”

Lees ook: Politiegeweld maakt martelaren van gele hesjes

p>Bruneteaux voegt toe dat er sinds een paar jaar, en zeker sinds de chaotische gelehesjesprotesten, sprake is van een zerotolerancebeleid. „In het verleden, zoals [bij de studentenrevolte] in mei 1968, hebben we ook extreem gewelddadige protesten gezien. Maar toen wisten de ordediensten hun frustraties beter de baas te blijven, ook al gooiden mensen stenen, molotovcocktails en beledigden zij agenten.” Een interventie en ook geweld kunnen geoorloofd zijn, benadrukt de socioloog, „maar niet na een enkele belediging, en het is verboden te slaan op het hoofd of meerdere keren achter elkaar, zoals we hebben gezien bij de pensioendemonstraties.”

Roché, Bruneteaux en mensenrechtenorganisaties wijzen er ook op dat agenten niet altijd hun verplichte identificatienummer dragen, waardoor vervolging bij excessen vaak lastig is. De Raad van Europa en de Verenigde Naties hebben inmiddels kenbaar gemaakt het geweld dat uitgaat van de Franse politie in de gaten te houden. „Ik herinner eraan dat vreedzaam manifesteren een grondrecht is dat de autoriteiten moeten garanderen en beschermen”, schreef speciaal rapporteur Clément Voule onlangs op Twitter. Roché: „Je merkt dat de beelden die uit Frankrijk komen, de hele wereld shockeren.”

Lees ook: Waarom er in Frankrijk altijd zo veel gewonden vallen bij rellen

Begrip voor geweld

Bruneteaux zegt dat agressief optreden door de politie ook meer geweld vanuit de demonstranten kan uitlokken. Dit is te merken bij demonstranten in Bordeaux. „Wij vechten tegen de repressie van de staat”, zegt een in het zwart geklede jongen van een jaar of twintig. Onder zijn kin hangt een zwarte sjaal waarmee hij zijn gezicht kan bedekken – zijn naam wil hij niet delen. „Er worden hier hele delen van de stad blank gezet met traangas. Ik zit daar dan middenin, maar ook hele gezinnen die niets fout doen. Wij verzetten ons tegen dat geweld.” Hij erkent zelf geweld te hebben gebruikt, maar wil niet zeggen wat.

„Toen ik zag wat de ordediensten onze kameraden hebben aangedaan in Sainte-Soline, kreeg ik zin om ze kapot te maken”, zegt ook Capucine Patinec, die werkt als babysitter. „Zij zullen niet aarzelen om ons op ons gezicht te timmeren dus waarom zouden wij dat niet bij hen doen?” Patinec, die zegt zelf „niet de ballen te hebben” om geweld te gebruiken, is net als de zwartgeklede twintiger aangesloten bij Antifa.

Maar ook minder radicale demonstranten tonen begrip voor het geweld dat sommige betogers inzetten. Zo zegt ict’er Damien Le Garrec (27), die sinds het begin van de pensioendemonstraties vreedzaam de straat op gaat met een groepje vrienden, dat „geweld het enig logische gevolg is” van de onwrikbaarheid van de regering en de agressieve houding van de politie. Zijn vriendin Axelle Aupetit (33), eveneens ict’er, voegt toe dat ze wel begrijpt dat betogers de deur van het stadhuis van Bordeaux een week eerder in brand hebben gestoken. „Dat is toch niet zo erg, het is maar een deur!”

Vakbondsleden en andere demonstranten in Bordeaux, 20 maart 2023. Foto Philippe Lopez / AFP

Waar dit gaat eindigen is ongewis. Hoewel het aantal demonstranten dat de straat op gaat tegen de pensioenhervorming langzaam begint af te nemen, neemt het geweld eerder toe dan af. Niet alleen zijn er meer opstootjes, ook zijn borden bij protesten agressiever. Er wordt opgeroepen tot de opheffing van de politie en zelfs tot de onthoofding van president Macron.

En het protest neemt steeds andere vormen aan. Zo bezetten studenten van de universiteit van Bordeaux ruim een week een faculteitsgebouw aan de Place de la Victoire. Het statige pand is van binnen gebarricadeerd, op binnen- en buitenmuren zijn met graffiti leuzen als ACAB (All Cops Are Bastards) geschilderd. Donderdag werd in meerdere steden gedemonstreerd tegen politiegeweld.

Ict’er Aupetit voorspelt een terugkeer naar de situatie zoals tijdens de gelehesjesprotesten, waarbij zowel door de demonstranten en agenten veel geweld werd ingezet; er vielen duizenden gewonden en in de chaos vielen elf doden (van wie één als gevolg van een traangasgranaat). „We zijn niet ver van een vergelijkbare situatie”, meent ook onderzoeker Roché. „Net als toen zie je nu niet-georganiseerde groepen die zich blijvend willen verzetten tegen hun regering.” Hij voorspelt dat als er bij de protesten een dode valt door politieingrijpen, chaos op de loer ligt. „Het duo Macron-Darmanin speelt met vuur”, zegt ook Bruneteaux.

Hoe hoog de gemoederen ook oplopen tijdens en na de protesten, veel inwoners van grote Franse steden willen ook gewoon dat de rust terugkeert. Bij de zwartgeblakerde deur van het stadhuis van Bordeaux vertelt de gepensioneerde winkelier Patrick Berteloot (66) dat hij vindt dat zowel de regering als de vakbonden en demonstranten water bij de wijn moeten doen. „Beide partijen zijn zo koppig. Ik vind dat ze allebei een stap naar voren moeten doen zodat we hieruit kunnen komen. Dan kunnen we vérder.”

De Senegalees Omar Sakho (46) woont sinds drie maanden in Bordeaux. Hij snapt überhaupt niet waarom mensen geweld gebruiken bij de protesten. „Frankrijk is zo’n mooi land”, zegt hij nadat hij een foto heeft gemaakt van de zwarte deur – als je dichtbij staat ruik je nog de geur van houtskool. „Waarom maken ze nou alles kapot? C’est pas bien pour la France.”