Van iPhones tot nieuwe auto’s: ondanks de sancties komt het allemaal Rusland binnen

Handel is handel, geldt ook in het Westen. Hoewel honderden westerse bedrijven Rusland na de invasie ostentatief verlieten uit protest tegen de oorlog, wordt de handel door Russische bedrijven en individuen achter de schermen via parallelimport voortgezet. Soms met, vaker zonder toestemming van de merkeigenaar. En in veel gevallen aangemoedigd door de Russische regering.

Volgens de Russische socioloog Grigori Joedin is het Kremlin erop gebrand Russen ondanks de oorlog een gevoel van normaliteit te geven. „Parallelimport moet ervoor zorgen dat het leven door de oorlog niet wordt verstoord. Poetin wil dat Russen ondanks de oorlog blijven leven zoals ze leefden”, verklaarde Joedin tegenover The Guardian.

Zo zijn de nieuwste iPhones, ondanks het vertrek van Apple uit Rusland , via parallelimport gewoon te koop. De prijs is flink hoger en de levertijd loopt op tot 120 dagen, maar dat hebben veel Russen er graag voor over. Dat de Russischtalige instructies op de site van de Russische re:store moeten worden gedownload, is een indicatie dat de telefoons eigenlijk niet bestemd zijn voor de Russische markt.

Andere merken hebben zich middels ‘rebranding’ aangepast aan de nieuwe realiteit: het wijzigen van juridische eigenaar, naam of huisstijl. De inkoop verloopt via parallelimport. Zo heten Reebok-winkels tegenwoordig Sneakerbox, werd Converse omgedoopt tot NCF en worden Levi’s verkocht onder de naam JNS.

Lees ook: ‘Achter de schermen passen veel merken zich aan aan de nieuwe realiteit in Rusland’

Douane-unie

Hoewel parallelimport aanvoerroutes ingewikkelder en langer maakt en dus de prijzen opdrijft, bleek het een uitstekende manier om de klap van de sancties te verlichten. Hofleveranciers in de ‘grijze’ handel zijn China, Turkije en de Emiraten, maar ook Wit-Rusland, Kazachstan, Armenië en Kirgizië. Die laatste landen maken met Rusland deel uit van de Euraziatische Economische Unie (EAEU), een in 2014 opgerichte douane-unie waarbinnen goederen vrijelijk grenzen mogen passeren.

Dat het mechanisme uitstekend functioneert, blijkt ook uit recente data van de Russische douanedienst FCS. De waarde van de parallelimport naar Rusland bedroeg in de eerste twee maanden na de legalisatie door Poetin in mei al 6 miljard dollar, en liep in de maanden die volgden op tot 20 miljard dollar. Handelscijfers van omliggende landen bevestigen het beeld. Volgens het Kazachstaanse Nationale statistiekbureau steeg de export van goederen naar Rusland tussen januari en oktober met bijna 25 procent, terwijl de handel in tegenovergestelde richting gelijk bleef.

In die periode werden twintig keer zoveel elektronica en mobieltjes verkocht aan Rusland. Het aantal wasmachines dat vanuit Kazachstan naar Rusland ging, steeg van 0 in 2021 naar bijna 100.000 in 2022. Vanuit de EU bereikten zeker drie keer zoveel koelkasten Kazachstan dan het jaar ervoor. Ondertussen hield de Kazachstaanse president Kassym-Jomart Tokajev vol dat zijn land zich keurig aan de sancties houdt. „Sancties zijn sancties, we mogen ze niet overtreden, vooral omdat dat kan leiden tot secundaire sancties van het Westen tegen onze economie, als wij hun sancties [tegen Rusland] overtreden”, zei hij vorig jaar op de Russische tv.

Fitnessclub

Net als de meeste Kazachstaanse zakenlieden weet Y. alles van de geitenpaadjes die naar Rusland lopen. Op een doordeweekse ochtend neemt hij, dampend van de after shave na een frisse douche, plaats in het restaurant van een chique fitnessclub in Almaty, het economische zwaartepunt van Kazachstan, aan de grens met China. Voor de deur zitten chauffeurs in zwarte Mercedessen en BMW’s geduldig te wachten tot hun werkgevers zijn uitgesport en de werkdag begint.

De dertiger, een in Almaty geboren Kazachstaan met dik zwart haar, draagt een shirt met een doodshoofd in glinsterende strass-steentjes. Hij is de enige zakenman die, op voorwaarde van anonimiteit, instemde met een gesprek met NRC over de handel met Rusland. Dat Kazachstan een knooppunt is geworden in de handel van gesanctioneerde spullen naar Rusland is weliswaar een publiek geheim, maar daarover uit de school klappen en secundaire sancties uitlokken, wil niemand riskeren.

Kazachstan mag dan rijk zijn aan olie en grondstoffen als uranium, het produceert nauwelijks zelf gebruiksgoederen. Tot maart vorig jaar bereikten de meeste westerse merken de Kazachstaanse consument via Rusland, waar de regiokantoren van veel westerse merken gevestigd waren. Na de Russische invasie sloten die uit protest hun deuren en droogde de aanvoer van goederen op. Het gevolg: grote tekorten en een gierende inflatie.

Ook Y. zag een flink deel van zijn handel verdampen, zoals de Ikea-meubels die hij tot dan toe vanuit Moskou importeerde. Met het vertrek van de Zweedse meubelgigant uit Rusland werden de meubels voor Kazachstanen plotseling onbereikbaar. „We kunnen Ikea-meubels uit Turkije of de Emiraten importeren, maar dat is veel te duur voor gewone Kazachstanen”, vertelt hij zachtjes in het Russisch.

Meteen na de Russiche invasie in Oekraïne en de harde westerse sancties werd Kazachstan overspoeld door Russen, vertelt Y. Tot ver buiten Almaty zaten de hotels vol, en niet alleen met politieke vluchtelingen. Er kwamen ontzettend veel zakenmensen naar het land. „Toen Russische banken van [het internationale betalingssysteem] SWIFT werden afgesloten, stroomden ze hier allemaal naartoe om bankrekeningen te openen.” Het waren er zoveel dat het onder Kazachstanen de angst aanwakkerde dat Rusland, na Oekraïne, hun land zou willen inlijven. Maar er werd ook goed verdiend aan hun komst. Y. verkocht zijn penthouse in de stad aan een rijke Rus.

Al snel ging het bergafwaarts met de zaken. De historisch hechte betrekkingen met Rusland, de lange grens en het Kazachstaanse lidmaatschap van de Euraziatische Unie maken dat Kazachstaanse zakenlieden in het Westen met argwaan worden bekeken. „Omdat de Russische route is afgesloten, worden wij gedwongen om direct bij Europese leveranciers te kopen”, vertelt Y. „Maar dat is veel duurder en lang niet alle Europese bedrijven willen zaken met ons doen. Ze vertrouwen ons niet. Ze laten ons verklaringen tekenen dat we niet doorverkopen aan Rusland.”

In Almaty.

Foto Ofeliya Zhakaeva

Inmiddels vertegenwoordigt hij als officiële dealer enkele westerse merken op de Centraal-Aziatische markt. Namen wil hij niet noemen, ook omdat het best mogelijk is dat zijn spullen uiteindelijk ook illegaal in Rusland terechtkomen. Hij vindt het zijn zaak niet. „Ik doe mijn zaken legaal, maar ik ben niet verantwoordelijk voor de eindbestemming van wat ik verkoop.” Als zijn Europese partners erachter komen dat zoiets wel gebeurt, riskeert hij zijn licenties.

‘Dual use’ goederen

Het Westen maakt zich zorgen over het feit dat veel van de doorverkochte spullen zogenoemde dual use -goederen zijn, die zowel civiel als militair kunnen worden gebruikt. Exporteerde Kazachstan voor de oorlog slechts voor ruim 11.000 euro aan geavanceerde halfgeleiders naar Rusland, in 2022 schoot dat bedrag omhoog naar 3,5 miljoen euro. Eind vorig jaar meldden internationale media een piek in de export van wasmachines, koelkasten en zelfs kolfapparaten. Die bevatten componenten die kunnen worden gebruikt voor de militaire industrie. Volgens Bloomberg steeg de vraag naar kolfapparaten in Kazachstan met 633 procent.

Lees ook Hoe Russen sancties weten te omzeilen: de smartphone komt nu uit China

„Zelfs zeer geavanceerde Russische wapensystemen worden gebouwd met alledaagse micro-elektronische componenten, die te vinden zijn in commerciële goederen”, zei James Byrne van de Britse denktank Royal United Services Institute tegen Bloomberg. „Het Russische leger gebruikt chips van wasmachines en koelkasten omdat ze door hun halfgeleiders heen zijn”, zei Europese Commissie-voorzitter Ursula von der Leyen in september. De handel in huishoudelijke apparaten is moeilijk tegen te gaan omdat ze vaak niet op de sanctielijst staan.

Hard bewijs is er niet, maar in Kazachstan twijfelt niemand eraan dat ook militaire goederen – helmen, laarzen, uniforms en mogelijk ook drones en wapensystemen – hun weg vinden naar Rusland. Nieuwssite Politico schreef dat enkele scheepsladingen Chinese militaire en dual use-goederen via Turkije naar Rusland zouden zijn gestuurd. De handel is risicovol, maar lucratief.

Secundaire sancties

Tot nu toe onthield het Westen zich grotendeels van secundaire sancties tegen landen die Rusland helpen in het omzeilen van de sancties. Om die landen niet tegen zich in het harnas te jagen, maar ook omdat de oorspronkelijke herkomst van goederen nauwelijks te controleren is. Een Oezbeeks bedrijf kreeg vorige zomer als eerste secundaire sancties opgelegd, vanwege de „actieve aankoop” van goederen voor de Russische defensie-industrie.

Aan die laisser-faire-houding komt snel verandering. Afgelopen november waarschuwde de EU dat landen die Rusland helpen de sancties te omzeilen op harde maatregelen moeten rekenen. Eind februari bracht de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Antony Blinken een bezoek aan Turkije, Kazachstan en Oezbekistan. In de Kazachstaanse hoofdstad Astana zei Blinken de naleving van sancties „nauwlettend” in de gaten te houden.

De waarschuwing leek direct effect te hebben. Begin maart staakten Turkse douane-beambten plotseling de tot dan toe oogluikend toegestane parallelimport naar Rusland. Turkije gaf geen tekst en uitleg over de maatregelen, maar de link met de Amerikaanse en Europese waarschuwingen was snel gelegd. „Wij verwachten geen officiële verklaring, omdat Turkije daarmee zou toegeven betrokken te zijn bij het faciliteren van [illegale] verzendingen van gesanctioneerde goederen naar Rusland”, zei de directeur van een Russisch transportbedrijf tegen radiozender Kommersant FM.

Na de Turkse maatregel explodeerde de vraag van Russische bedrijven in Kazachstan naar gesanctioneerde goederen, zeiden enkele anonieme Kazachstaanse zakenmensen onlangs tegen Reuters. Een Kazachstaanse ondernemer zei onlangs tegen Reuters dat hem 1 miljoen dollar geboden was om een lading zeldzame metalen uit Australië naar Rusland te vervoeren. Een ander noemde dit „pas het begin van de boom”.

Die piek lijkt van korte duur. Na de Turkse blokkade maakte Kazachstan vorige week bekend vanaf 1 april het goederenverkeer met bestemming Rusland over de 7.000 kilometer lange grens nauwer te gaan monitoren om overtreding van de sancties tegen te gaan. Overigens verwacht niemand dat het nu voorbij is met de handel, alleen dat de prijzen nog verder zullen stijgen.

Y. vreest dat de maatregel hem nog meer hoofdbrekens met zijn westerse klanten zal opleveren en wordt een beetje giftig van de opgestoken westerse vingers. „Amerikanen denken dat ze hier kunnen komen om ons hun regels op te leggen. Zij hebben het goed, maar wij niet. Geef mij dan maar de Chinezen, die komen hier om hun handen uit de mouwen te steken. Ik heb nog nooit een Chinees ontmoet die mij kwam vertellen wat ik moet doen.”

Foto Ofeliya Zhakaeva