Moderne martelaar Navalny bestreed het Kremlin te vuur en te zwaard

Hoeveel aanslagen, martelingen en vernederende pesterijen kan een mens verdragen? Veel, zo bewees de Russische politicus en activist Aleksej Navalny. De afgelopen vijftien jaar voerde de corruptiejager en jurist een verbeten strijd tegen de heerschappij van Vladimir Poetin. Als zovelen moest hij zijn verzet uiteindelijk met de dood bekopen. Vrijdagmiddag kwam het nieuws dat Navalny op 47-jarige leeftijd is overleden. Hij stierf in de Siberische IK-3 strafkolonie Charp, 1.900 kilometer ten noordoosten van Moskou, waar hij sinds december 2023 werd vastgehouden.

De details van Navalny’s overlijden zijn nog onbekend. In een verklaring stelt de gevangenis dat hij onwel werd tijdens een wandeling en vrijwel onmiddellijk het bewustzijn verloor. Eerder zei zijn woordvoerder Kira Jarmysj dat hij problemen had met zijn bloedsomloop en last had van duizelingen, mogelijk als gevolg van een voedseltekort. Op de laatst bekende beelden van Navalny, een video vanuit een rechtbank op woensdag, maakt hij grappen en oogt hij mager maar sterk.

Slaapdeprivatie

Vanaf het moment van zijn veroordeling in 2021, die volgde op een bizarre vergiftiging in Siberië en een heldhaftige terugkeer naar Rusland, keek de wereld machteloos toe hoe de schijnbaar beresterke politicus door zijn cipiers werd onderworpen aan steeds groteskere behandelingen. Met absurde verboden en opdrachten, slaapdeprivatie en ontberingen maakten zij hem het leven onmogelijk. Sinds een gekapseisd initiatief om een gevangenisvakbond op te zetten, sleet Navalny het grootste deel van zijn dagen in de ShIZO, de zwaarste isolatievorm binnen het Russische strafsysteem. Een „vochtig en koud en ongeventileerd hondenhok”, zoals hij het zelf omschreef.

Eind vorig jaar riep Navalny vanuit zijn cel zijn aanhang nog op om bij de presidentsverkiezingen in Rusland, die half maart gehouden worden, ‘slim’ te gaan stemmen op „iedere kandidaat, behalve Poetin”. Maar toen president Poetin zich een dag later in het Kremlin opnieuw kandideerde voor een vijfde termijn, bleef het akelig stil op Navalny’s sociale media-kanalen en bleven zijn bijtende commentaren uit. Zijn advocaten en medestanders sloegen alarm. Zij werden weggehouden bij hun cliënt en hij kwam niet opdagen bij de hoorzittingen, die hij per videoverbinding vanuit zijn strafkamp nabij Moskou bijwoonde.

Begin december stond een nieuwe hoorzitting op de rol, maar het strafkamp meldde plotseling „elektrische problemen”. De zitting werd verdaagd en zijn advocaten wachtten urenlang buiten het kamp op nieuws over zijn toestand.

Negentien jaar cel

Navalny zat een straf uit van meer dan dertig jaar. Afgelopen augustus veroordeelde een Russische rechtbank de gevangen Navalny tot negentien jaar gevangenisstraf, wegens „financiering van extremisme”, het „oproepen tot extremisme” en de „oprichting van een extremistische beweging”. Na Navalny’s arrestatie werd zijn anticorruptieorganisatie FBK vorig jaar tot „extremistische” organisatie bestempeld. Het FBK werd ontbonden en medewerkers vluchtten naar het buitenland, vanwaar zij het werk voortzetten. Wie niet weg kon komen, werd opgepakt – velen zitten lange gevangenisstraffen uit.

Qua repressie leek Navalny alles wel te hebben gezien. „Ik voel me een vermoeide rockster, die op de rand van een depressie staat. Ik heb de top van de hitlijsten bereikt en er is niets meer om naar te streven”, schreef Navalny met zijn kenmerkende opgewekte sarcasme op X.

Hij bleek het mis te hebben. In oktober werden zijn drie moedige advocaten, Vadim Kobzev, Igor Sergoenin, en Aleksej Lipster eveneens gearresteerd op verdenking van deelname aan een „extremistische organisatie”, omdat zij notities van Navalny in ontvangst hadden genomen en doorgespeeld. Een vierde advocaat ontvluchtte Rusland. De – volstrekt ongrondwettelijke arrestatie – van zijn raadsmannen, die eind november op de terrorismelijst werden geplaatst, veroorzaakte een schokgolf in de Russische advocatuur. Op 1 december opende de onvermoeibare Russische Onderzoekscommissie een nieuwe strafzaak tegen Navalny, ditmaal wegens „vandalisme ingegeven door haat”. Zover zou het niet meer komen.

Veerkracht

De lange, blonde politicus was als de hoofdpersoon uit een moderne schelmenroman. Een duveltje uit een doosje, die na iedere tegenslag weer monter tevoorschijn schoot. Zijn veerkracht, geduld en energie om de harde aanvallen op zijn persoon – fysiek of politiek – af te wenden, oogstten internationaal veel bewondering. In de rechtszaal liet hij geen kans onbenut om de gecorrumpeerde, slaafse rechters de waarheid te vertellen. Zijn onverschrokkenheid deed vriend en vijand versteld staan. Over zijn tomeloze beroepen tegen rechterlijke besluiten zei zijn advocaat, vorig jaar in de rechtbank tegen NRC: „Geen enkele gevangene durft dat, iedereen weet dat klagen alleen maar meer problemen geeft.”

Verreweg zijn sterkste staaltje overlevingskunst volgde in de zomer van 2020, toen hij na een vergiftiging met het zenuwgif novitsjok ineenzakte in een vliegtuig boven Siberië. In het ziekenhuis van Omsk, waar hij met spoed werd opgenomen, probeerden de autoriteiten zijn vertrek naar het buitenland te beletten. Het was dankzij een dosis atropine, het volhardende optreden van zijn echtgenote Joelia en de interventie van de toenmalige bondskanselier Angela Merkel, dat hij de aanslag nipt overleefde. In coma werd hij uit Rusland weggevlogen om in Berlijn te herstellen. Niemand in Rusland, en zeker Poetin niet, dacht hem daarna nog terug te zien. Maar dat pakte anders uit.

Navalny zou Navalny niet zijn als hij niet direct op zoek zou gaan naar de daders van zijn vergiftiging. Nog revaliderend op het Duitse platteland stelde hij met een select gezelschap vertrouwelingen, onder wie de Bulgaarse Bellingcat-meesterspeurder Christo Grozev, een onderzoek in en ontdekte dat leden van de Russische geheime dienst hem al jarenlang schaduwden. De bizarre ontknoping vormt een van de sleutelscènes in de Oscarwinnende documentaire ‘Navalny’. Eenmaal fit genoeg om te reizen deed Navalny de wereld begin 2021 opnieuw versteld staan, door met zijn echtgenote op een vliegtuig naar Moskou te stappen. „Een politicus moet in zijn eigen land zijn”, zo verklaarde hij de kamikaze-actie. Na de landing werd hij terstond gearresteerd.

Jeugd

Aleksej Anatoljevitsj Navalny werd in 1976 geboren in het gehucht Boetin, onder de rook van Moskou. Hij groeide samen met zijn broer Oleg op in het naburige stadje Obninsk en werkte als jongen in het meubelfabriekje van zijn ouders. In Moskou ging hij rechten studeren. Op een Turkse strandvakantie ontmoette hij zijn grote liefde Joelia. Het stel vestigde zich in een Moskouse buitenwijk en kreeg twee kinderen, Zachar en Daria, even blond, goedlachs en mondig als hun ouders.

Navalny stortte zich op zijn juridische praktijk en stoomde via zijn goed gelezen blogs al gauw door naar de onstuimige politiek. Op zijn 24ste – Poetin kwam net aan de macht – sloot hij zich aan bij de liberale Jabloko-partij en werd verkozen als raadslid in de Moskouse afdeling. In zijn blogs over politiek uitte hij scherpe kritiek op Poetins corrupte regime. Zijn charisma, overredingskracht en vermogen om mensen te mobiliseren, maakten hem in de ogen van velen tot de leider die de verdeelde, moddergooiende liberale oppositie uit het slop kon trekken.

Sociale media vormden het hart van Navalny’s politieke werk. Waar traditionele journalistiek in Rusland steeds verder werd gekneveld, bleef internet een haven voor discussie en kritiek. Met zijn vermogen om de macht in haar hemd te zetten, om snoeiharde kritiek te verpakken in bijtende ironie en met gedetailleerd bewijs, sprak hij miljoenen Russen aan. Zijn humor en jeugdige, street wise houding deed in veel opzichten de rest. In 2012 zette Time Magazine hem op de lijst van ’s werelds invloedrijkste personen. De klapper kwam begin 2021, toen keken meer dan 100 miljoen mensen zijn YouTube-video over ‘Poetins paleis’, een 1 miljard euro kostend complex aan de Zuid-Russische kust, dat via constructies zou toebehoren aan president Poetin. „De best bewaakte plek in Rusland, een staat binnen een staat, Poetins grootste geheim”, aldus Navalny in de video. Het Kremlin verwierp het „pseudo-onderzoek”, Poetin noemde het „saai”.

Radicaal rechts

Met zijn kritiek, onthullingen en tomeloze vrijheidsstreven joeg hij niet alleen Poetin op stang, ook veel Russen wantrouwden hem. Poetin-aanhangers én -critici uit alle lagen van de bevolking, die liever vasthielden aan Poetins belofte van stabiliteit, of in Navalny een gevaarlijke nationalistische opruier zagen. In het Westen werd hij op handen gedragen, maar ‘thuis’ kreeg hij dankzij de haat en propaganda vooral negatieve aandacht. Het maakte dat veel tegenstanders hem als „verrader” of „CIA-agent” de hel toewensten die hij uiteindelijk kreeg.

Maar Navalny’s politieke overtuigingen waren ook in bredere kringen omstreden. Vanaf 2006 steunde hij nationalistische en neofascistische marsen, georganiseerd door rechts-radicale groeperingen. Hij steunde de Russische militaire actie in Georgië in 2006 en liet zich racistisch uit over Kaukasische en Centraal-Aziatische gastarbeiders. Zijn rechtse standpunten kostten hem zijn Jabloko-lidmaatschap en brachten hem een reputatie van rechtse populist. En hoewel hij later spijt betuigde over sommige uitspraken, nam hij er nooit helemaal afstand van. „Ik heb dezelfde opvattingen als toen ik de politiek in ging. Ik zie geen probleem om samen te werken met diegenen, die fundamenteel anti-autoritaire standpunten vertegenwoordigen”, zei hij daarover in een interview in Der Spiegel. In zijn ogen was iedere coalitie geoorloofd om Poetin weg te krijgen. Het democratisch proces kon wat hem betreft pas daarna op gang komen.

Niet meer verkiesbaar

In 2011 muntte Navalny de term ‘partij van schurken en dieven’ voor Poetins Verenigd Rusland. Het beklijfde en bracht hem grote populariteit. Tijdens demonstraties na de frauduleuze parlementsverkiezingen dat jaar werd Navalny opgepakt en vastgezet. Zijn celtijd besteedde hij aan de uitwerking van politieke strategieën. Bij de frauduleuze presidentsverkiezingen van 2012, een sleuteljaar waarin Poetin stuivertje wisselde met zijn trouwe adjudant Dmitri Medvedev, besloot hij niet mee te doen omdat ze toch niet eerlijk waren.

Maar bij de volgende ronde in 2018 was zijn kans verkeken. Verschillende rechtszaken werden er tegen hem opgetuigd, waaronder de ‘Kirovles-zaak’ en de ‘Yves-Rocher-zaak’, waarin hij werd beschuldigd van het verduisteren van geld. Die laatste zou hem tot aan zijn dood achtervolgen: het werd de reden voor zijn veroordeling en verblijf in een strafkamp. Van een oordeel van het Europees Mensenrechtenhof uit 2017 dat de zaak onrechtmatig was, trok het Kremlin zich weinig aan. Navalny werd wegens zijn „criminele verleden” uitgesloten van deelname aan verdere verkiezingen.

Oekraïne

De Russische invasie van Oekraïne moest Navalny meemaken vanuit zijn cel. Via zijn kanalen veroordeelde hij de inval en riep hij zijn aanhangers in Rusland op om de straat op te gaan tegen hun oorlogszuchtige kwelgeest in het Kremlin. Demonstraties kwamen er, maar niet in de omvang waarop hij had gehoopt. Daarbij werden ze hard neergeslagen. Op zijn beurt stelde Navalny ook de Oekraïners teleur. Die hadden gehoopt dat hij hen ondubbelzinnig zou steunen en zijn internationaal goed bekeken sociale media-platforms (Instagram: 3 miljoen volgers, YouTube: 6,4 miljoen volgers, TikTok 680.000 volgers) daartoe zou aanwenden.

Die ondubbelzinnige steun bleef uit, wat critici uit met name (pro-)Oekraïense hoek munitie gaf om hem en zijn FBK-medewerkers te verwijten dat zij de oorlog te gebruiken voor politiek gewin. Zij stellen dat Navalny zijn online imperium onvoldoende inzet voor steun aan Oekraïne. De kritiek zwol aan toen een film over Navalny’s werk en zijn vergiftiging afgelopen voorjaar de Oscar won voor beste documentaire. Want hoewel Navalny de oorlog veroordeelt, beschouwen veel Oekraïeners hem als een verlengstuk van datzelfde Russische imperialistische regime, dat hen al bijna twee jaar met bommen bestookt.

Met Navalny’s dood komt een even dramatisch als abrupt einde aan het leven van de man, die zelfs in zijn cel onoverwinnelijk leek. De man die voor Kremlin-critici in Rusland, maar meer nog daarbuiten, de hoop belichaamde op een vrijer Rusland.

Delen Mail de redactie