Uitgerekend op de dag dat Copernicus, de klimaatwetenschappelijke dienst van de Europese Unie, voor de tiende achtereenvolgende maand een hitterecord bijschreef, oordeelde het Europese Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg dat bij klimaatbeleid mensenrechten in het geding zijn. Hoewel het Hof twee van de drie grote klimaatzaken waarover het deze dinsdag oordeelde niet-ontvankelijk heeft verklaard, kan het vonnis in de derde zaak worden uitgelegd als een harde terechtwijzing aan een overheid die haar burgers onvoldoende beschermt tegen de schadelijke gevolgen van de opwarming van de planeet.
Het Hof heeft de Zwitserse KlimaSeniorinnen in het gelijk gesteld. Deze vereniging van ongeveer 2.400 oudere vrouwen (gemiddelde leeftijd zo’n 73 jaar) stelde dat de Zwitserse regering onvoldoende heeft gedaan om hen te beschermen tegen de gevolgen van klimaatverandering. Ze noemden daarbij met name de hittegolven in de zomer die ernstig gevolgen hebben voor de levenskwaliteit. En die bovendien de afgelopen jaren zorgden voor toenemende oversterfte van ouderen, en dan vooral vrouwen, in de zomer.
De 17-hoofdige ‘Grote Kamer’ van het mensenrechtenhof oordeelde dat de Zwitserse regering het recht op een privé- en gezinsleven (artikel 8 van het Europese Verdrag tot Bescherming van de Rechten van de Mens) heeft geschonden door onvoldoende maatregelen te nemen om gevaarlijke klimaatverandering te voorkomen. Volgens het Hof hebben individuen recht op „effectieve bescherming door de staatsautoriteiten tegen de ernstige negatieve gevolgen van klimaatverandering op hun leven, gezondheid, welzijn en levenskwaliteit”.
Volgens Laura Burgers, klimaatjurist aan de Universiteit van Amsterdam, is de uitspraak in lijn met eerdere rechtszaken. „Ik zou stomverbaasd zijn geweest als het Hof zou hebben gezegd dat klimaat geen mensenrechtenkwestie is. Twee weken geleden nog heeft het Gerechtshof in India dat weer bevestigd. Ook de Urgendazaak in Nederland was gebaseerd op mensenrechten. Ik was vooral benieuwd naar de argumentatie. Hoe ver zouden ze gaan?”
Politiek gaat over beleid
Het Hof laat zich nadrukkelijk niet uit over het klimaatbeleid zelf. Ook dat komt volgens Burgers overeen met eerdere uitspraken. „Het Hof zegt: klimaatbeleid moet gemaakt worden door de politieke instituties. Maar het is onze taak om mensenrechtenschendingen te signaleren. En dat gaan we hier doen.”
In het arrest spreekt het Hof van een „ruime beoordelingsmarge van landen met betrekking tot de keuze van de middelen” om hun klimaatdoelen te behalen. Maar landen hebben wel „de primaire plicht” om voldoende maatregelen te nemen om „bestaande en potentieel onomkeerbare toekomstige gevolgen van klimaatverandering te verzachten”. Het Hof constateert dat de Zwitserse regering onvoldoende waarborgen heeft ingebouwd om te zorgen dat de klimaatdoelen die internationaal zijn afgesproken daadwerkelijk worden gehaald.
Mensenrechtenactiegroep Avaaz, die de KlimaSeniorinnen bijstondRuth Delbaere De Zwitserse uitspraak schept een cruciaal juridisch bindend precedent
Het Hof wijst erop dat de doelen niet alleen gaan over mitigatie, dat wil zeggen het terugdringen van de uitstoot van broeikasgassen. „Mitigatiemaatregelen moeten worden aangevuld met aanpassingsmaatregelen gericht op het verlichten van de ernstigste of meest bedreigende gevolgen van klimaatverandering.” In het Zwitserse beleid is volgens het Hof sprake van „kritische lacunes” om daaraan te voldoen.
Burgers vindt het „opvallend, zeker voor een land met een goede reputatie als Zwitserland” dat het land is veroordeeld wegens „de schending van het recht op een eerlijk proces”. Volgens de zeventien rechters hebben de Zwitsers de klachten van de KlimaSeniorinnen veel te gemakkelijk ongegrond verklaard. Ze verwijten de Zwitserse gerechtshoven ook dat ze „het overtuigend wetenschappelijk bewijs met betrekking tot de klimaatverandering” niet in hun afwegingen hebben meegenomen.
Juridisch bindend precedent
Naar de uitspraak van het Europese Hof werd wereldwijd met spanning uitgekeken. Steeds vaker stappen burgers of milieugroepen naar nationale rechters om overheden te dwingen meer te doen om gevaarlijke klimaatverandering te voorkomen. In veel gevallen eisen de klagers dat overheden zich houden aan beloftes die ze eerder hebben gedaan en hebben vastgelegd in internationale afspraken. Dit vonnis betekent voor hen een grote steun in de rug. „De Zwitserse uitspraak schept een cruciaal juridisch bindend precedent”, zei Ruth Delbaere van mensenrechtenactiegroep Avaaz, die de KlimaSeniorinnen bijstond, na afloop. Het vonnis kan volgens haar dienen „als blauwdruk voor de manier waarop je met succes je eigen regering kunt aanklagen wegens falend klimaatbeleid.”
Voor de Nederlandse klimaatorganisatie Milieudefensie is het Straatsburgse oordeel een steun in de rug in het hoger beroep tegen olieconcern Shell, dat op dit moment dient die bij het Haagse Gerechtshof. „Goed nieuws dat nu ook de hoogste rechters in Europa bevestigen dat de klimaatcrisis mensenrechten schendt”, aldus campagneleider Nine de Pater. „Dit is ook precies het uitgangspunt van Milieudefensie’s Klimaatzaak tegen Shell. Hittegolven en bosbranden worden steeds heviger en daarom is deze uitspraak een belangrijke stap in het tegengaan van gevaarlijke klimaatverandering.”
Lees ook Wie triomfeert in het gevecht tussen Shell en Milieudefensie?
Ook Greenpeace liet in een eerste reactie weten blij te zijn met de uitspraak. „Europa’s hoogste mensenrechtenhof bevestigt dat landen de plicht hebben om inwoners te beschermen tegen de klimaatcrisis. Niet alleen Zwitserland, maar alle landen in Europa, dus ook Nederland”, aldus Eefje de Kroon, campaigner klimaatrechtvaardigheid van de milieuorganisatie. „Alleen door veel sneller CO2 te reduceren kunnen we de aarde onder de 1,5 graad opwarming houden. Met dit vonnis in de hand staan we sterker in de zaak die inwoners van Bonaire en Greenpeace op dit moment voeren tegen de Nederlandse staat voor meer klimaatactie. Laat dit een signaal zijn aan de Nederlandse regering dat ze niet moet wachten tot de rechter haar opnieuw een draai om de oren geeft, maar nu in actie moet komen. De Tweede Kamer debatteert vandaag over deze zaak.”
Dat de twee andere zaken door het Hof niet-ontvankelijk zijn verklaard, doet daar weinig aan af. Damien Carême, woonde toen hij zijn klacht indiende aan de Noord-Franse kust in de buurt van het Calais en vreesde voor aantasting van zijn levensgeluk wanneer zijn woning en andere bezittingen door zeespiegelstijging zouden worden geraakt. Maar hij is verhuisd en dus achtte het Hof een oordeel niet langer opportuun.
De zes Portugese jongeren die de Europese Unie en grote Europese landen aanklaagden hadden hun zaak volgens het Hof eerst bij een nationale rechtbank moeten voorleggen. „Ik snap dat ze het hebben geprobeerd”, zegt Burgers. „Ze hebben het gevoel dat ze geen tijd te verliezen hebben. En vergeet niet dat de KlimaSeniorinnen al acht jaar bezig zijn en eerst in drie instanties in Zwitserland hun zaak hebben verloren.”
