Meester van mistige landschappen: de prachtige kleine wereld van Léon Bonvin

Echt vrolijk willen ze niet worden, de verder piekfijne bloemstillevens van Léon Bonvin. De veldbloemen – viooltjes, anjers, paardenbloemen – staan keurig geschikt, rechtop in hun vaas. Hun rijke kleuren en het subtiele verloop van het bladgroen, het komt allemaal prachtig uit in het zachte aquarel waarmee ze geschilderd zijn. Alleen die donkergrijze muur op de achtergrond – die maakt ze zo somber.

Nu je er toch met deze blik naar kijkt: die paar blaadjes, takjes en bloemetjes die hebben losgelaten en op het tafelblad liggen, die zorgen voor realisme, maar ze dragen ook bij aan het verloren gevoel van deze veldboeketten. Met die losgelaten bladeren lijken deze aquarellen, bedoeld of onbedoeld, wel meer dan op het eerste gezicht lijkt, op die moralistische Hollandse bloemstillevens uit de zeventiende eeuw: de schoonheid van bloemen vooral als herinnering aan vergankelijkheid. Mooi duurt maar even.

Tragisch leven

Het is verleidelijk om in die sombere bloemen van Léon Bonvin (1834-1866), nu te zien op een expositie in Fondation Custodia in Parijs, de verbeelding te zien van zijn tragische levensloop. Zijn halfbroer François Bonvin (1817-1887) was bij leven al een gevierd realistisch schilder. De zeventien jaar jongere Léon werkte overdag in de taverne die hij van zijn vader had overgenomen. Zijn aquarellen maakte hij, aangemoedigd door zijn succesvolle oudere broer, in zijn vrije tijd – in en om het café in Vaugirard. Dat was destijds een plattelandsdorpje, tegenwoordig is het opgeslokt in het vijftiende arrondissement van Parijs. Léon Bonvin, getrouwd en vader van drie kinderen, moet erg ongelukkig zijn geweest: in 1866 hing hij zichzelf op aan een boom, 31 jaar oud.

Enkele dagen eerder had hij zijn aquarellen tevergeefs aangeboden bij een galerie in Parijs. Zijn werk zou zijn afgewezen als ‘te donker’. Mogelijk was er ook een financiële aanleiding voor de sores: de zaken in zijn café gingen niet goed, mogelijk mede omdat een café in de buurt een biljarttafel had geïnstalleerd. Toen zijn lichaam enkele dagen na zijn zelfdoding werd ontdekt, had het gewicht van zijn lichaam de tak gebroken waaraan hij had gehangen. Zijn aangedane broer François zei later tegen een krant dat dit de enige schade was die Léon in zijn hele leven had veroorzaakt.

Na de dood van Léon organiseerde zijn broer François een kunstveiling om geld in te zamelen voor de weduwe en kinderen van Léon. Uit de catalogus die bewaard is gebleven, en te zien is in Fondation Custodia, blijkt wat voor topkunstenaars werk aandroegen voor die veiling: onder anderen Gustave Courbet, Charles-François Daubigny, Claude Monet, Henri Fantin-Latour. Het zegt iets over de kringen waarin de Bonvins verkeerden (de taverne was een geliefde plek bij kunstenaars en schrijvers), maar misschien ook wel over de kwaliteit die zij herkenden in Léon Bonvins werk.

Mistige landschappen

Tegenwoordig is de kunst van Léon Bonvin grotendeels vergeten. Via een kunstbemiddelaar kwam na de veiling in 1866 een groot deel van Léon Bonvins aquarellen terecht in Baltimore, in de collectie van William Walters, tegenwoordig het Walters Art Museum. Ook de Parijse Fondation Custodia beheert enkele van Bonvins werken. De stichting, die in 1947 werd opgericht door de Nederlandse kunstverzamelaar Frits Lugt samen met zijn echtgenote, wil nu meer bekendheid voor Bonvins werk bereiken, met de uitgave van een uitgebreide catalogus met zijn complete werk (voor zover bekend) – en een bijbehorende tentoonstelling in de ruime kelder van het prachtige herenhuis waarin de instelling sinds de oprichting huist.

Daar zijn ook tal van de prachtige mistige landschappen te zien, die Bonvin enkele jaren na zijn bloemstillevens aquarelleerde. Hij trok ervoor de velden in rondom Vaugirard. De ingrediënten van Bonvins landschappen zijn vaak hetzelfde: een prachtig gedetailleerde weergave van een struik, plant of bloem op de voorgrond, een mistig vergezicht daarachter, ergens in de verte iemand (een schim) die aan het werk is of een kerktoren.

Vaak gebruikt Bonvin in zijn landschappen kleuren die nét magisch zijn: het blauw van de struiken in Landschap met boerderij (1865) straalt sprookjesachtig, het wit van de bevroren twijgen in Winterlandschap met rijp (1856) schittert als kristal (hij gebruikte hiervoor geen waterverf maar gouache). Veel van deze landschappen moeten in de winter zijn gemaakt, de bomen hebben geen bladeren, en met die mist voel je hoe waterkoud de lucht moet zijn geweest. Uit deze werken spreekt een grote liefde voor de doodgewone planten op de voorgrond, en een beklemmende stilte uit de wereld eromheen. Het is realisme met een sterke emotionele lading.

Kronkelende selderijwortels

Een van de hoogtepunten op de expositie is een eenvoudig keukenstilleven met selderij uit 1865. Een diagonaal liggend mes zorgt voor diepte, de selderijbladeren schitteren in het groen en de bruine wortels kronkelen grillig van de tafel af – hoekig en verknoopt. Je zou er Bonvins worsteling met het leven in kunnen herkennen – vergelijkbaar met hoe we vaak kijken naar de boomwortels die Vincent van Gogh, bijna abstract, afbeeldde op zijn allerlaatste schilderij, vijfentwintig jaar na Bonvins selderij.

Die koppeling van biografie aan de voorstelling is misschien een erg hedendaagse manier van kijken (Fondation Custodia kiest in de catalogusteksten ervoor de werken op een iets zakelijkere manier te beschouwen) maar die empathische blik zorgt er wel voor dat die 157 jaar oude selderijwortels ook nu nog resoneren.

De expositie in Fondation Custodia laat hoe dan ook prachtig zien hoe de wereld van Bonvin langzaam steeds iets groter werd: van de vroege houtskooltekeningen in zwartwit (je ziet veel muren, en hekken en af en toe een deur die open staat), naar kleurige keukenstillevens en bloemen in een vaas, de latere landschappen en zelfs een zelfportret.

In een van de laatste zalen is te zien dat Bonvin naast het goedkopere aquarel ook ten minste één volwaardig olieverfschilderij (al is het klein, 20 x 27 cm) gemaakt heeft. Het toont een boeket van viooltjes en madeliefjes in een glas met water. De achtergrond is stemmig bruin, een van de madeliefjes heeft losgelaten – en ligt te verpieteren op de tafel.