Luidruchtig museumdebuut van Pussy Riot vangt de opruiende energie van het punkcollectief

Hoekig en fluo-roze zijn de letters die op de witte muur zijn getaped, direct boven de natuurstenen wenteltrap naar beneden: ‘PUSSY RIOT’. De knalgele pijl eronder wijst naar beneden, die kant op. Luid geschreeuw en gitaarmuziek klinken al uit de ondergrondse ruimte. De wandlampen van het vrij keurige Louisiana Museum in het Deense Humlebaek zijn afgeplakt met gekleurd folie – alsof je vanuit het idyllisch aan de Deense kust gelegen museum afdaalt naar een goedkope discotheek.

Beneden loop je tegen een video op van een vrouw die op een tafeltje staat: door de vurig rode bivakmuts op haar hoofd is ze (on)herkenbaar lid van de Russische actiegroep Pussy Riot. Ze tilt haar rok omhoog, draagt geen ondergoed, en begint te urineren over het portret van de Russische president Vladimir Poetin. Subtiel is anders, maar die directheid en compromisloosheid is wat Pussy Riot kenmerkt: ze willen dat je boos wordt – op het repressieve Russische systeem, maar eigenlijk op alle vormen van onderdrukking.

De expositie Velvet Terrorism: Pussy Riot’s Russia is internationaal de eerste museale tentoonstelling van het Russische feministische punkcollectief. Pussy Riot is al ruim twaalf jaar actief en voerde talloze ontregelende acties, optredens en performances uit – waarvoor de zo’n tien tot twintig groepsleden regelmatig zwaar zijn gestraft. Deze expositie is samengesteld door Maria Aljochina, een van de oprichters van Pussy Riot, die in de zomer van 2022 uit Rusland ontglipte (onder meer verkleed als maaltijdbezorger, foto’s daarvan zijn ook te zien in de expositie). Bij haar ontsnapping uit Rusland had ze medewerking van de IJslandse kunstenaar Ragnar Kjartansson, die co-curator is van de tentoonstelling. De expositie was eerder te zien in een kunstruimte in IJsland en reist nog door naar München en is gelijktijdig op twee locaties in Canada te zien.

De expositietitel Velvet Terrorism komt van de kleinerend bedoelde woorden van een invloedrijke Russische bisschop na Pussy Riots meest bekende optreden, het Punk Prayer uit 2012. Daarbij betraden drie leden van Pussy Riot, met gitaren en versterkers en in korte rokken, met felgekleurde bivakmuts op, het altaar in de Christus Verlosserkathedraal in Moskou. Uit protest tegen Poetins herverkiezing en de nauwe banden tussen kerk en staat, gaven ze een optreden en scandeerden teksten als „Maagd Maria, moeder van God, verdrijf Poetin! Verdrijf Poetin!” De protestperformance duurde niet langer dan 40 seconden, maar trok wereldwijd aandacht. Twee van de Pussy Riot-leden werden veroordeeld tot een gevangenisstraf van twee jaar.

Pussy Riots meest bekende optreden, het ‘Punk Prayer’ uit 2012, in de Christus Verlosserkathedraal in Moskou.

Kakofonie

In de ondergrondse tentoonstellingsruimtes van museum Louisiana word je omringd door een opzwepende kakofonie van geluid, video’s, foto’s en met stift en tape op de muur gekalkte teksten. In die chaos blijkt echter een heel systematisch, chronologisch overzicht te schuilen van de tientallen acties die Pussy Riot in de afgelopen decennia uitvoerde. De acties worden gepresenteerd alsof het kunstwerken zijn, met titel, jaartal en uitgebreide documentatie. Van idee, tot voorbereiding, uitvoering, deelnemers en gevolgen (vaak hoge straffen, intimidatie, geweld, bedreigingen). In het begin zijn het vaak vrij recht-toe-recht-aan punkoptredens op verboden plaatsen in de openbare ruimte, later komen daar ook meer subtiele interventies bij, zoals het plaatsen van regenboogvlaggen bij overheidsgebouwen (2020) en graffiti in Europese steden die de (kleine) afstand tot de oorlog in Oekraïne aangeeft (2022).

Het lawaai, de overdaad aan teksten en de felle kleuren gaan op een gegeven moment op je zenuwen werken – maar juist die onrust typeert de strijd die Pussy Riot voert. Indrukwekkend is het contrast met de compleet lege Russische cel waar je op een gegeven moment doorheen moet, de kale wanden voelen als een unheimisch rustpunt, terwijl uit een enkele speaker keihard het Russische volkslied klinkt, één van de kastijdingen die leden van Pussy Riot moesten ondergaan in de cel: om zes uur opstaan met luid het Russische volkslied.

Beeld van de actie ‘Putin Peed His Pants’ op het Rode Plein in Moskou, 2012.

Sokkel en vitrine

Het presenteren van het werk van een protestbeweging als Pussy Riot in een vooraanstaand Europees museum heeft allerlei implicaties. Het hijst de beweging op een (denkbeeldige) sokkel, en laat zien: kunst en politieke werkelijkheid zijn niet los van elkaar te zien, kunst en protest kunnen vloeiend in elkaar overlopen, hetzelfde zijn. Anderzijds is het risico dat je er een vitrine overheen plaatst en de beweging platslaat: dat slechts de esthetiek of het symbool overblijft. De rauwe en luidruchtige opzet van Velvet Terrorism (waar geen sokkel of vitrine te vinden is) voorkomt dat laatste: de handgeschreven teksten en tape zorgen voor een gevoel van nabijheid van de actieleden (‘Anyone can be Pussy Riot’, staat er ergens), en de vele performances van Pussy Riot ogen in het museum bepaald niet tandeloos.

Extra schrijnend zijn daarom de droge conclusies die bij iedere actie op de muur is getapet. Soms staat daar ‘Nothing serious happened’, wat betekent dat er voor die specifieke actie niemand is opgepakt of is gestraft. Maar de dubbele betekenis is ook dat er niets veranderde aan de politiek van repressie. Veel vaker zijn de straffen of gevolgen veel ernstiger: bij Punk Prayer gevangenisstraffen van 8 maanden tot 2 jaar, bij Putin Will Teach you To Love The Motherland (2014) – het optreden in Sotsji aan de vooravond van de Olympische spelen: ‘Everyone was detained 3 times. Beatings, harrasments, surveillance, slashed tires’. En na Policeman enters the game (2018), waarbij leden van Pussy Riot tijdens de WK Voetbal finale in Moskou het veld oprenden verkleed als politieagenten en tegelijkertijd een video publiceerden waarin ze vrijlating van alle politieke gevangenen eisten: allemaal gearresteerd en 15 dagen vastgezet, een paar maanden later werd een van de deelnemers hoogstwaarschijnlijk vergiftigd.

Geen serieuze maatschappelijke verbeteringen en wel enorme persoonlijke consequenties in een land dat intussen alleen totalitairder wordt – ontzagwekkend is de moed die de Pussy Riot-leden tonen door desondanks door te gaan, en knap is de museumtentoonstelling die die energie weet te vatten.