Le Corbusier werd afgewezen: een belediging van de revolutie

Bescheidenheid was niet een van de eigenschappen van Le Corbusier. Toen de Zwitsers-Franse pionier van de modernistische architectuur in september 1931werd uitgenodigd deel te nemen aan de prijsvraag voor het kolossale Paleis der Sovjets in Moskou dat het merkteken van de Sovjet-Unie moest worden, wist hij zeker dat zijn inzending zou worden bekroond. Weliswaar waren andere bekende buitenlandse architecten, onder wie de Duitse Bauhaus-directeur Walter Gropius, ook gevraagd, maar zij waren geen partij.

Ook de Nederlandse architecten H.P. Berlage en J.B. van Loghem, die op eigen initiatief ontwerpen instuurden, achtte hij kansloos. Hij, Le Corbusier, was immers de onbetwiste leider van de Congrès Internationaux d’ Architecture Moderne (CIAM), de Internationale van modernistische architecten.

Bovendien had hij, anders dan alle andere buitenlandse deelnemers, goede contacten met de Sovjet-Unie. In 1928 had hij al de prijsvraag gewonnen voor een groot kantoorgebouw met theater in Moskou voor de Unie van Coöperaties. Toen hij als prijswinnaar in Moskou arriveerde, was hij als een held onthaald door zijn Russische constructivistische bewonderaars. De krant Pravda, spreekbuis van de oppermachtige communistische partij, noemde hem „de briljantste vertegenwoordiger van het vooruitstrevende architectonische denken”.

Verbijsterd en beledigd

Een half jaar voordat hij deelnam aan de prijsvraag voor het Paleis der Sovjets, had het Moskouse stadsbestuur hem nog om advies over de toekomst van de hoofdstad van de Sovjet-Unie gevraagd. Zijn 59 pagina’s tellende Réponse à Moscou , waarin hij aanried om, op het Kremlin na, het oude Moskou te slopen en te vervangen door woon- en kantoortorens in een immens park, was beleefd in ontvangst genomen.

De door zichzelf gedoodverfde winnaar was dan ook verbijsterd toen de Raad voor de bouw van het Paleis der Sovjets op 28 februari 1932 bekend maakte dat geen van inzendingen werd bekroond en dat slechts drie uiterst behoudende architecten, onder wie de latere winnaar Boris Jofan, mochten deelnemen aan een volgende ronde. Le Corbusier voelde zich „persoonlijk beledigd” en stuurde brieven en telegrammen aan de Raad, maar die werden genegeerd.

Nadat zijn ontwerp in de Pravda voor het paleis een „soort grote congreshangar” was genoemd en zijn werk was afgedaan als een uiting van de „esthetiek van de hoge bourgeoisie”, schreef Le Corbusier in een laatste poging om het tij te keren een brief aan Anatoli Loenatsjarski, de vroegere volkscommissaris voor cultuur. Hierin noemde hij het onbestaanbaar dat de Sovjet-Unie koos voor een klassiek Paleis der Sovjets. „Ik weet best dat het volk – en ook de moezjiek [kleine boer]– de paleizen van koningen bewonderen”, schreef hij. „Maar moet het denkende hoofd van de Sovjetrepublieken zich onderwerpen aan de smaak die getuigt van menselijke zwakte? Wij verwachten van de USSR een dominerend, opvoedend en sturend optreden. Zo niet, dan zal er geen USSR meer zijn.”

Belediging

Nadat was gebleken dat Loenatsjarski niets voor Le Corbusier kon betekenen, stuurde de CIAM, met de Nederlandse architect Cornelis van Eesteren als voorzitter, ten slotte een lang telegram aan Stalin, de almachtige leider van de Sovjet-Unie. De afwijzing van Le Corbusier’s ontwerp was „een belediging van de geest van de revolutie”, aldus de CIAM, die dreigde met de afzegging van het komende, vierde CIAM-congres in Moskou als Le Corbusier’s ontwerp niet werd bekroond. Stalin was niet onder de indruk van het dreigement. Integendeel, hij verafschuwde modernistische architectuur en vond het dan ook geen enkel probleem dat de westerse modernisten niet in Moskou zouden komen vergaderen.

Wat Le Corbusier en Van Eesteren niet wisten, is dat Stalin zelf achter de afwijzing van Le Corbusier’s ontwerp zat. De prijsvraag was een schijnvertoning: al gauw had Stalin de Raad duidelijk gemaakt dat zijn favoriete architect Boris Jofan het paleis moest ontwerpen, zo blijkt uit het onlangs verschenen Stalin’s architect. Power and survival in Moscowvan Deyan Sudjic. De inzendingen van alle andere architecten kon Jofan gebruiken als mogelijke bronnen van goede ideeën, opperde Stalin.

Met het Paleis der Sovjets is het uiteindelijk niet veel geworden. In 1937 begon de bouw ervan op de plek waar zes jaar eerder op last van Stalin de Verlosserskathedraal was opgeblazen. Na de inval van nazi-Duitsland in de Sovjet-Unie in 1941 werd het staalskelet van het toen nog lang niet voltooide paleis omgesmolten tot anti-tankobstakels. Na de Tweede Wereldoorlog werd de bouwput omgebouwd tot een openluchtzwembad dat in het begin van de 21ste eeuw plaats maakte voor de herbouwde Verlosserskathedraal.