Kunstenaar met een groot empathisch vermogen

Een van de bekendste kunstenaars uit Nederland. Schepper van een fantasievol universum. Activist en verdediger van minderheden. Perfectionist. Feestbeest. Hoffotograaf. Voyeur. Trouwe vriend.

Fotograaf Erwin Olaf was een man met vele gezichten. Hij overleed woensdag onverwachts op 64-jarige leeftijd in het Universitair Medisch Centrum Groningen. Daar herstelde hij van een longtransplantatie. Hij leed al jaren aan een erfelijke vorm van longemfyseem, die hem ernstig beperkte.

Olaf, die officieel Erwin Olaf Springveld heette, werd in 1959 in Hilversum geboren. Zijn vader was vertegenwoordiger in kantoorartikelen, zijn moeder huisvrouw. Hij volgde een opleiding aan de School voor de Journalistiek in Utrecht. Tijdens de lessen van zijn docent fotografie, de latere uitgever en galeriehouder Dirk van der Spek, begon hij met fotograferen voor de schoolkrant. Hij liep stage bij de onderwijsfotograaf André Ruigrok en begon met het maken van reportagefoto’s, ook in het Amsterdamse uitgaansleven.

Choreograaf én fotograaf Hans van Manen had grote invloed op Olaf en zette hem op een ander spoor, dat van de studiofotografie. Van Manen liet hem kennismaken met de Amerikaanse studiofotografen Robert Mapplethorpe en Joel-Peter Witkin. Mapplethorpe was de man van de grensverleggende homo-erotische fotografie, Witkin van duistere, door de dood gepreoccupeerde beelden. Olaf mocht samen met Paul Blanca gebruikmaken van de huisstudio van Van Manen. Blanca, die een verwant maar kleiner oeuvre schiep, overleed twee jaar geleden.

Erwin Olaf had een groot empathisch vermogen. In en buiten zijn werk nam hij het altijd op voor buitenstaanders en minderheden: hij portretteerde kleine mensen, vrouwen met twee maten meer, kinderen met het syndroom van Down, zeventigjarige pin-ups, travestieten en transpersonen. Die fotografeerde hij in exuberante poses, met barokke verkleedpartijen, en soms pronte erecties, in zelf gecreëerde decors en situaties. „Als ik de realiteit wil zien, kijk ik wel uit het raam”, zei hij dikwijls.

Hij castte zijn modellen destijds regelmatig op straat of in de discotheek Club RoXY in Amsterdam, eind jaren tachtig lange tijd zijn „huiskamer” waar vele andere buitenbeentjes en nachtvlinders hun vrijheid vierden.

Wodka

In de jaren negentig groeide hij uit tot een veelgevraagd fotograaf en video-maker, voor internationale tijdschriften én voor opdrachtgevers als het kledingmerk Diesel en Smirnoff wodka. De zaken gingen zo goed dat hij een studio met assistenten en een manager nodig had. Deze manager en vriendin, Shirley den Hartog, zou hem decennialang op alle fronten bijstaan.

In het Groninger Museum kreeg Olaf in 2003 zijn eerste grote overzichtstentoonstelling. „Weerzinwekkend”, noemde NRC-recensente Janneke Wesseling de zalen vol kinky feestfoto’s. Ze beschreef het als eendimensionaal werk, dat de toeschouwer buitensloot en nergens ruimte liet voor de verbeelding. Een bespreking die erin hakte, zei Erwin Olaf later in interviews. De kritiek hielp hem uiteindelijk een ander pad in te slaan, zei hij in Elsevier. „Het was een soort bevrijding. Ik hoefde niet meer schreeuwend over straat”, zei hij.

Hij sloot zijn „agressieve periode” met veel drugs, drank en house af met de serie Royal Blood (2000), gefotoshopte portretten van vermoorde vorsten, met onder meer een Lady Di met een stalen Mercedes-logo in haar bloederige bovenarm. Zijn Milanese galeriehouder sprak van „excellente kitsch”.

Hoog tijd, vond Erwin Olaf, om zijn voorbeeld Robert Mapplethorpe en de erfenis van de RoXY achter zich te laten en zich niet langer te verbergen achter uitzinnige verkleedpartijen en choquerende seksualiteit. De hedonistische jaren negentig waren voorgoed voorbij.

Palm Springs – American Dream, Self-Portrait with Alex, 2018 Foto Erwin Olaf

Zijn vrije werk werd steeds belangrijker. Hij ging verstilde en melancholieke portretseries als Grief en Rain maken. Fotoreeksen in nagemaakte hotelkamers over rouw en verlies en met naar binnen gekeerde modellen. Deze series kunnen niet los gezien worden van zijn persoonlijk leven. De aids-pandemie had zijn tol geëist, ook in zijn nabije omgeving, zijn vader was overleden en zijn onstuimige relatie met zijn eerste grote liefde Teun Frieszo was gestrand.

Zomergasten

Van een fotograaf van extremen, uiterlijkheden en buitenissige modellen was hij veranderd in een kunstenaar met ingetogenheid en sereniteit als belangrijkste thema’s. De internationale tentoonstellingen regen zich aaneen, in vele landen had hij een galeriehouder en hij publiceerde diverse grote boeken.

Buiten de fotostudio was hij soms minder sereen. In augustus 2012 werd hij landelijk nieuws toen hij op straat in Amsterdam een ‘kiss-in’ organiseerde uit protest tegen in zijn ogen discriminerende opmerkingen van een snackbarhouder omdat hij zijn latere echtgenoot zoende. Toen een verslaggever van Geen Stijl hem dwong te tongen met een voormalig Playboy-model spoog Olaf de verslaggever in het gezicht. De fotograaf maakte niet veel later een zelfportret overladen met pek en veren.

Erwin Olaf groeide uit tot een Bekende Nederlander die werd uitgenodigd voor het avondvullende VPRO-programma Zomergasten. Nooit bang om zijn mening te geven, leverde hij in die uitzending kritiek op de gebrekkige presentatie van Willem-Alexander. De kroonprins moest zijn tanden bleken en een dure gouden bril nemen. Het weerhield de koning en koningin er later niet van om Olaf opdracht te geven voor staatsieportretten en familiefoto’s. Toen Olaf in maart de eremedaille voor Kunst en Wetenschap van de Huisorde van Oranje kreeg maakte Willem-Alexander nog een grapje over de vroegere kritiek.

Als eerste fotograaf ontving Erwin Olaf in 2011 de Johannes Vermeer-prijs, de prestigieuze staatsonderscheiding. Michiel van Erp maakte twee documentaires over hem, het Rijksmuseum verwierf in 2018 bijna zijn integrale oeuvre, een jaar later gevolgd door een tentoonstelling waarbij twaalf foto’s van Olaf naast schilderijen van oude meesters kwamen te hangen.

Vrouw in een gele jurk, Portret #5 uit de serie Hope (2005)

Foto Erwin Olaf

Hope – The Kitchen, 2005 Foto Erwin Olaf

Eerder in 2019 kreeg hij een groot retrospectief in het Kunstmuseum Den Haag en het naastgelegen Fotomuseum. Dat hij inmiddels was uitgegroeid tot een soort volkskunstenaar bleek uit het aantal liefhebbers dat het museum bezocht. De tentoonstelling moest worden verlengd en trok een recordaantal van bezoekers: 328.000.

Lees ook: Erwin Olaf over 33 jaar zelfportretten: ‘Je verandert vooral geestelijk’

Zuurstofbril

Erwin Olaf leed aan een progressieve ziekte. Jaren voordat hij echt kortademig raakte, had hij zich in 2009 al geportretteerd als oude man met een zuurstofbril. De laatste jaren kreeg hij steeds meer last van fysieke beperkingen en werkte hij hard aan zijn artistieke nalatenschap. Hij deed een grote schenking aan het Rijksmuseum, nam minder betaalde opdrachten aan om meer tijd te hebben voor autonoom werk, maakte een selectie van minder geslaagd werk dat in aanmerking kwam voor vernietiging. Met de overzichtstentoonstelling in het Kunstmuseum nam hij voor zijn gevoel revanche op dat deel van de kunstwereld dat zijn fotografie zijns inziens niet op waarde had weten te schatten.

Zijn laatste grote project dateert van afgelopen najaar. Samen met zijn leermeester en vriend, de inmiddels 91-jarige Hans van Manen, maakte hij Dance in Close-up, foto’s van typerende houdingen uit beroemd geworden balletten van Van Manen. Dat leverde gedenkwaardige scènes op waarbij zij gezamenlijk dansers van het Nationale Ballet regisseerden op een podium in Olafs studio in de Rivierenbuurt in Amsterdam.

Deze hernieuwde samenwerking voelde enerzijds als een afronding van zijn werk als fotograaf, anderzijds maakte hij plannen voor nieuwe fotoprojecten. Zijn plan om een jaar in retraite te gaan op Mallorca liep spaak toen zijn gezondheid dusdanig verslechterde dat hij zich opgaf voor een longtransplantatie. Voor die operatie moest hij permanent beschikbaar zijn.

Op 8 september berichtte zijn manager en zakelijk partner dat die operatie was geslaagd. Deze dinsdag lachte hij nog en maakte hij plannen voor het uitzoeken van de foto’s voor zijn volgend jaar te verschijnen biografie. Woensdag werd hij onwel.

Erwin Olaf was getrouwd met Kevin Ray Edwards.

Berlin – Olympia Stadion Westend, Selbstporträt – 25th of April, 2012 Foto Erwin Olaf

April Fool 2020 – 9.45am, 2020 Foto Erwin Olaf

Im Wald – Vor der Felswand, Selbstporträt, 2020 Foto Erwin Olaf