Je kunt wel vertrekken, maar kom je ooit aan?

Ze kwamen uit Egypte, Macedonië, Spanje, Gallië, Istrië, Hongarije, Noord-Afrika, Ligurië en de laars van Italië. Ze gingen niet per se vrijwillig, maar omdat ze arm waren, geen bestaanszekerheid in hun vaderland hadden en omdat het van hogerhand werd beslist. Je tekent en dan ben je 25 jaar als militair in dienst van het Romeinse Rijk. Naar alle kanten van dat Rijk kon je worden uitgestuurd. En als je pech had, dan moest je naar het noorden, waar Bataven, Germanen en Cananefaten woonden – „armzalig volk”, zoals de Romeinse officier Plinius de Oudere in 77 na Chr. in zijn Naturalis Historia schreef.

Plinius was zelf betrokken bij een militaire expeditie in de lage landen. En hij herinnerde zich dat zo: „Daar leven de mensen op hoge terpen en eigenhandig gebouwde stellages, zodat hun huizen uitsteken boven de hoogst bekende waterstanden. Wanneer de golven het omliggende land overspoelen, lijken de bewoners op zeelieden, maar ze lijken op schipbreukelingen als het water is geweken. Dan jagen ze rondom hun hutten op de vissen die met het zeewater proberen te vluchten.”

Wat namen die soldaten mee naar deze weinig appetijtelijke contreien die nu het Nederlandse rivierengebied vormen? Wat lieten ze achter op hun reis naar het drassige noorden? Wat leerden ze hier kennen, in het gebied van de ‘limes’, de uiterste noordgrens van het Romeinse Rijk?

Ambitieus project

Feitelijk gaat de sublieme tentoonstelling Moving Stories, de rijkdom van de Limes – gelukkig nog maanden te zien in museum Het Valkhof in Nijmegen – over die hamvragen. Wat verlies je als je vertrekt uit je vaderland? Wat neem je mee? Hoe assimileer je in je nieuwe vaderland? Wat hoop je hier te vinden?

De tentoonstelling in het Valkhof is onderdeel van een ambitieus project om met archeologen, hedendaagse kunstenaars en vijftien Nederlanders met een migratieachtergrond te onderzoeken welke verhalen er over migratie te vertellen zijn – zowel nu, als tweeduizend jaar geleden, toen het uit tientallen stammen bestaande, ‘Romeinse’ leger zich hier vestigde. Directeur Hedwig Saam schrijft in de publicatie die bij de tentoonstelling verschijnt, over de ‘nieuwe weg’ die het Valkhof met deze expositie inslaat. Niet langer gaat men ervan uit dat het museum alle kennis en expertise in huis heeft om een goede tentoonstelling en publicatie te maken. Centrale (niet per se hoofd-) rol is weggelegd voor archeologie-conservator Marenne Zandstra, die met een superscherp oog voor detail uit het kleinste fragmentje, archeologische vondst, scherf en inscriptie een verhaal weet te destilleren. Als kijker leer je hier iets van, maar vooral wordt het mogelijk je te verhouden tot die mannen – en in hun kielzog ook vrouwen en kinderen – die hier tweeduizend jaar geleden kwamen.

Empathisch vermogen

Want plotseling zie je zo’n vreemde naam die in een amfora is achtergelaten. Of een brieffragment op hout van de Egyptische soldaat Apion aan zijn vader. Of een prachtig abstract, koperen amulet dat op het hart van een Galliër werd gedragen. Of, nog eenvoudiger, de kleine vingertoppen die in de zachte klei van het serviesgoed zijn achtergebleven. Dit soort voorwerpen en de context waarin ze worden gepresenteerd (overigens een prachtige inrichting door Studio L A), zorgen dat je je plotseling een beetje kunt voorstellen wat het betekende voor de mensen die deze spullen meenamen, en hier in den vreemde, een bestaan opbouwden.

Dat beroep op je empathisch vermogen en het overstijgen daardoor van al die eeuwen die liggen tussen de komst van de Romeinen en nu, wordt nog eens extra versterkt door de goede selectie van een kleine vijftien internationale hedendaagse beeldend kunstenaars. De Braziliaanse Maya Sérgio toont een prachtige installatie met en rond koffie. De Afghaans-Nederlandse Narges Mohammadi laat de herinnering aan een Afghaans huismeubilair in leem verrijzen en suggereert met de titel Almost there (2020) dat je wel ergens kunt vertrekken, maar nooit helemaal op je nieuwe plaats zult aarden. Nicoline van Harskamp toont de bijna een uur durende, maar geen moment vervelende videofilm Mijn Naam is Taal (2021), waarin mensen met een migratieafkomst duidelijk maken wat hun naam betekent, hoe je hun naam uitspreekt en wat het verschil in uitspraak voor betekenis heeft.

De ontroerendste bijdrage op Moving Stories is van de Chinese kunstenaar Ni Haifeng. In Things, Traces and Memories (2021) brengt hij voorwerpen samen, begeleid door korte teksten, soms bijna een verhaal, soms een gedicht. Het zijn voorwerpen die mensen op de vlucht uit hun vaderland meenamen. Zo is de oude jas die Moeisha Molina bewaarde, van haar vader geweest die in 1991 zijn vrouw en dochtertje van vier bij aankomst in Nederland beschermde tegen de kou met deze zwarte jas. En zo staat de trouwring van Ali Jafari symbool voor de liefde voor zijn in zijn vaderland gedwongen achtergelaten vrouw die hem voor zijn vlucht zei: „Red je zelf in moeilijke situaties door de ring te verkopen.” Wat hij nooit deed. Jafari’s wens: „Dat op het moment dat u deze tekst leest, ik weer in staat zal zijn om mijn grote liefde na zoveel jaren van scheiding weer te omarmen.” Dat soort verlangen is van alle tijden, van alle culturen – en dat maakt deze tentoonstelling helder kenbaar.