Hun verhalen zijn mijn herinneringen

Jarenlang had de oma van Karine Zenja Versluis dezelfde droom. Als een vogel vloog ze terug naar haar geboortestad Debaltseve. Terwijl ze een paar meter boven de grond zweefde, zag ze onder zich de vertrouwde omgeving in de Oekraïense Donbas, en haar familie, en trokken herinneringen aan haar jeugd in slowmotion aan haar voorbij. De oma, Zenja, was in 1942 als twintigjarige samen met miljoenen andere Oekraïners naar Duitsland gedeporteerd om als Ostarbeiterin te werken. Ze ontmoette er de Nederlander Henk, die via de Arbeitseinsatz was tewerkgesteld. In 1945 trouwde ze met hem en ze gingen in Leerdam wonen, waar ze tot haar dood in 2014 zou blijven. Haar geboorteland en haar ouders zou ze nooit meer terugzien.

Toen fotograaf Karine Zenja Versluis (42), vernoemd naar haar grootmoeder, tien jaar geleden besloot de geschiedenis van haar baboesjka en daarmee haar eigen achtergrond te onderzoeken, dacht ze te werk te gaan zoals ze meestal deed als ze aan een fotoproject begon: eerst naar de plek toe gaan, er wat rondreizen en indrukken opdoen, en aan de hand daarvan bepalen hoe het verder moet. „In 2013 zou ik mijn ticket gaan boeken naar Oekraïne, naar Donetsk, zo’n 80 kilometer van Debaltseve. Maar in dat najaar begon het daar al te rommelen, met de protesten op het Maidanplein in Kyiv.”

Wat daarna gebeurde: de Maidan-opstand in 2014, de annexatie van de Krim door Rusland, de oorlog in Oost-Oekraïne, het neerhalen van vlucht MH17, de Russische inval in 2022. „Debaltseve is in januari 2015 gebombardeerd. Er is bijna niets meer van over. Daar kon ik niet meer naartoe. Zo kwam de wereldgeschiedenis voortdurend in mijn zoektocht terecht, terwijl mijn project helemaal niet politiek was. Ik vroeg me af: moet ik het nog wel voortzetten, onder deze omstandigheden? Alsof iemand daar in tijden van onlusten en oorlog zit te wachten op een fotograaf die op zoek gaat naar haar roots.”

Hún levens, hún strijd

Versluis besloot in 2016 toch af te reizen naar Kyiv, om daar de as van haar grootmoeder in de Dnjepr uit te strooien. „Een symbolische daad, de rivier stroomt het hele land door, en komt in het zuiden in elk geval enigszins in de buurt van mijn oma’s geboortestad.” En ze besloot haar project een andere draai te geven: „Ik zocht contact met mensen die Debaltseve in 2015 waren ontvlucht en elders een nieuw bestaan hadden opgebouwd, in eerste instantie nog in andere steden in de Donbas, na februari 2022 ook buiten Oekraïne.”

Versluis volgde tussen 2017 en 2018 drie gezinnen die hun levens opnieuw vorm moesten geven. Natalia die met haar man Zhenya en hun kinderen naar een andere stad vertrekt, daar een paaldansstudio opzet en uiteindelijk in Polen belandt. Het gezin van Svetlana dat tijdens hevige vuurgevechten, waarbij haar man ernstig gewond raakt, Debaltseve ontvlucht en nu in Charkiv woont. Oksana, die met haar zoons via Transkarpatië en Lviv uiteindelijk in Slowakije belandt.

„Het voelt heel dubbel, aan de ene kant heb ik hier nu mijn boek uitgebracht, en twee tentoonstellingen, terwijl het gaat over hún levens, hún strijd. En ze zitten er nog middenin. Zo is de man van Natalia aan het vechten in Bachmoet, je houdt je hart vast. Ik maakte de foto’s nog voor de Russische inval in 2022, in de jaren daarvoor hadden ze al zoveel ellende gehad en nu weer dit. Ik vroeg: willen jullie nog wel dat ik met dit project doorga? Ja, zeiden ze alle drie. Vertel onze verhalen. Het moet niet vergeten worden.

„Destijds, toen ik ze interviewde, kende ik ze nauwelijks. Maar nu hebben we een band opgebouwd, we hebben bijna dagelijks contact. Ik ken hun familie, zij kennen mijn familie via de foto’s die ik hun heb laten zien, van mijn oma, mijn ouders. Ze zijn echt onderdeel geworden van wie ik ben.

„Het verhaal van mijn oma staat symbool voor die hele geschiedenis van Oekraïne. Hoe levens verwoest worden door oorlogen, hoe families uit elkaar worden getrokken en hoe die gebeurtenissen generaties lang doorwerken. Wat er met mijn baboesjka gebeurde, dat je gedwongen moet vertrekken, gebeurt nu weer.”

Via deze gezinnen kon ze uiteindelijk toch in contact komen met haar Oekraïense roots. „Ook al zijn we geen familie en zullen we dat nooit worden; door Debaltseve zijn we voor altijd met elkaar verbonden. Hun verhalen zijn nu ook mijn herinneringen geworden.”