Hoe rouw je om een gletsjer?

Wat als je iets heel engs en verdrietigs gewoon opzoekt, ernaartoe gaat, erop klimt, erin gaat? Het monster in de bek kijkt?

Dat is wat fotograaf Diewke van den Heuvel deed bij de Aletsch-gletsjer in Zwitserland. De gletsjer smelt weg als gevolg van klimaatverandering – en dat smelten kwam afgelopen zomer in een stroomversnelling vanwege de recordhoge temperaturen. Dus ging ze ernaartoe.

„Je zit in een soort grot van ijs, allerlei kleuren blauwe, witte, grijze gewelven”, vertelt ze. „Verderop in die grot hoor je soms stenen neerstorten en galmend naar beneden rollen.” Soms gaat het smelten zo snel dat het zelfs ‘regent’ in de grot. Het water kolkt dan in een kleine rivier de gletsjer uit.

Van den Heuvel maakte in de gletsjer foto’s en video’s, en nam er geluiden op voor haar fotoboek en een voorstelling, allebei met de titel Melting Heart. Al jaren maakt ze fotoreportages over thema’s zoals ongelijkheid en onrechtvaardigheid, en wat er nu aan het gebeuren is met de natuur, is daar volgens haar een extreem voorbeeld van. Ze probeert voorbij de boosheid daarover te komen.

Haar project is bedoeld als een rouwritueel voor de Aletsch-gletsjer, zegt ze. „Als je niet rouwt, kun je het verlies geen plek geven. En als dat te lang gebeurt, raak je verlamd. We moeten juist uit de verlamming komen.”

Het vooruitzicht voor gletsjers kan inderdaad verlammend werken. Veel Alpengletsjers liggen op koers om binnen een eeuw te verdwijnen. Bij kleinere gletsjers kan dat al binnen enkele decennia. Behalve prachtig om naar te kijken, of spannend om van af te skiën, zijn deze gletsjers vooral cruciale puzzelstukjes in waterecosystemen in en rondom de Alpen. Zonder gletsjers minder smeltwater, minder smeltwater betekent minder gevulde rivieren, zonder rivieren geen vruchtbare grond, en zo verder.

Zelfs als het roer wat uitstoot betreft dramatisch om zou gaan, is het smelten van gletsjers waarschijnlijk grotendeels niet meer te keren – door het vertragingseffect dat in klimaatopwarming besloten ligt. Veel gletsjers zijn dus terminaal, de enige behandeloptie is palliatief. Gletsjers zijn de trieste, tastbare iconen van de opwarmende planeet.

Emotionele en psychische druk

Maar goed: wat moet je ermee, wat kún je ermee? Niet alleen als kunstenaar of fotograaf maar ook als mens.

Met de machteloosheid rondom gletsjers in het achterhoofd is het niet heel vreemd dat een groeiende groep mensen volgens diverse onderzoeken last heeft van emotionele en psychische druk door de gevolgen van klimaatverandering. Die machteloosheid, en de immense omvang van de problematiek, kunnen nogal overweldigend zijn. Een mogelijke uitweg uit al die klimaatstress en milieu-depressies, denkt Diewke van den Heuvel, is „beter leren rouwen”. Daarbij is vooral het ritueel en het gevoel van de rouw van belang, zegt ze. „Ik wilde een memorial-achtig iets maken voor de Aletsch.”

Onderdeel van haar project is een serie foto’s van een heel groot stuk ijs waar door het smelten een steen onder vandaan komt. Die heeft ze drie dagen later nog een keer gefotografeerd. „En dat is heel raar voor je brein, want het ijs wordt dus kleiner, maar blijft een beetje dezelfde vorm houden. En die steen wordt voor je ogen groter.” De verhoudingen, de relaties – tussen steen, mens en ijs veranderen zo voor je ogen, letterlijk.

In Nederland zijn we dit soort ceremoniële en kunstzinnige rouw niet gewend. Sterker: Nederland is één van de landen waar bijvoorbeeld bij de slachtoffers van de coronapandemie nooit nationaal en ceremonieel is stilgestaan. Bij de gevolgen van klimaatverandering en ecosysteemverlies al helemaal niet.

„Ik wilde een memorial-achtig iets maken voor de Aletsch.”

Op andere plekken in de wereld doen mensen minder ongemakkelijk over gezamenlijk rouwen om grote gebeurtenissen. Neem IJsland. Ook daar zijn de landgletsjers snel en onomkeerbaar aan het smelten. De Okjökull-gletsjer, liefkozend de Ok genoemd, is de laatste jaren in zo’n rap tempo gesmolten dat die geen gletsjer meer kan worden genoemd. Het is nu een klein plakje winter-ijs geworden. De Ok is dood.

De IJslanders markeerden die gebeurtenis in 2019 met een nationale herdenking waarbij door de premier een plaquette werd geplaatst op de plek van de voormalige gletsjer, met daarop een ‘brief aan de toekomst’: ‘Ok is de eerste IJslandse gletsjer die de status van gletsjer is verloren. In de komende tweehonderd jaar zullen al onze grote gletsjers datzelfde pad volgen. Dit monument is om te erkennen dat we weten wat er aan het gebeuren is, en wat er gedaan moet worden. Alleen jullie weten of we dat ook hebben gedaan.’

Muziek voor smeltende gletsjer

De IJslanders durven in elk geval een relatie aan te gaan met de verdwenen gletsjer, en met de toekomstige generaties die last krijgen van opwarming. Ze durven die verandering te erkennen, onder ogen te komen en er bij stil te staan. Ook de Zwitsers hebben de afgelopen jaren ceremoniële bijeenkomsten gehouden voor hun smeltende gletsjers, met muziek en kunst.

Kunst, herdenken, rouwen: voor wie rationeel en oplossingsgericht in het leven staat, kan het al snel wat soft voelen. Het smelten gaat echt niet langzamer na een mooie rouwceremonie: wat hebben we er nou écht aan?

Maar als je te snel in de houding schiet van ‘wat heb ik eraan’ en ‘wat kan ik eraan doen’, mis je een cruciaal deel van wat er aan het gebeuren is, zegt Van den Heuvel. „Dan heb je nog niet een gevoel van wat het teweegbrengt bij jezelf. Zonder het aangaan van dat gevoel, verandert er überhaupt niets. Ik probeer dat met kunst en beeld dichterbij te brengen.”

Ook dat kan voor veel mensen zweverig overkomen, erkent ze. Maar tegelijkertijd: is dat niet juist de kern van wat rouwverwerking is? Je kunt rouw niet alleen dénken: je moet het ook voelen.

„Als je onder die blauwe ijsmassa zit is het zo overweldigend mooi.”

In het boek Grief, a philosophical guide (2022) van filosoof Michael Cholbi beschrijft hij iets wat de emoties rondom ecosysteemverlies en rouw met elkaar gemeen lijken te hebben. Volgens hem is het object van rouw niet de ander, het is de relatie met de overledene. „Het gaat er niet om je van die ander los te maken, maar om de door de dood veranderde relatie opnieuw vorm te geven.”

Als iemand doodgaat, verander je zelf ook: doordat een belangrijke relatie in jouw leven verandert, verander jij mee door het sterven. ‘Goed rouwen is daarom uiteindelijk het verwerven van zelfkennis’, vindt Cholbi. Het bewuster stilstaan bij het verlies van de gletsjers kan in die zin misschien iets veranderen, verbeteren, aan de relatie met de rest van de natuur die overblijft.

Overweldigend mooi

„Dat klopt heel erg”, zegt Van den Heuvel. „Als ik daar ben, in de Alpen, dan ben ik letterlijk omgeven door die grote reuzen van bergen om me heen. En dan kun je er ook echt niet omheen dat je onderdeel van die natuur bent, dat je er een zeer nauwe relatie mee hebt.”

Ze vertelt dat ze naast het verdriet om de gletsjer ook momenten had in de Aletsch dat ze overweldigd werd door ‘bewondering en liefde’ voor de schoonheid ervan. „Tot tranen toe. Als je onder die blauwe ijsmassa zit is het zo overweldigend mooi. Ik merkte toen dat ik ook eigenlijk niet anders kan dan proberen dat te vangen in beelden en geluiden. Om het ook achter te laten voor de volgende generaties.”

Haar advies: ga naar het pijnlijke toe, dus. Ontken het niet, stop het niet weg. Eerst moet je bij het verdriet stil durven staan, vindt Van den Heuvel. Pas daarna kun je een nieuwe relatie aangaan met het verlies en je machteloosheid daarover, het een plek geven. En wie weet kun je het daarna omzetten in iets productiefs of liefdevols – of misschien kan dat simpelweg gewoon niet, en dat is dan óók een waardevol inzicht.

Als we tijdens het smelten van het bergijs de andere kant op kijken, vluchten, ontkennen, verlamd raken – dan zijn we er niet eens bij als het gebeurt, waarschuwt ze: „Dan maken wij als allerlaatsten die gletsjers niet eens echt mee.”