Hoe Hannah Gadsby haar trauma’s tot Netflix-hitshow verwerkte

Het na een paar jaar opnieuw bekijken van Nanette, de one-woman show van de Australische Hannah Gadsby op Netflix is een aanrader, vooral als je dat doet met iemand die deze megahit uit 2018 gemist had – en al helemaal als dat een heteroseksuele witte cisman is, het mikpunt van veel van Gadsby’s grappen en aantijgingen.

Het is een stiekem genot om tijdens de eerste pakweg twintig minuten van licht amusement en ergernis („Best grappig. Maar was dit nou zo’n groot succes? En dat gedoe over witte mannen steeds!”) af te wachten tot de eerste mokerslag valt; de onversneden persoonlijke en morele woede van Gadsby over wat ze heeft moeten doorstaan omdat ze opgroeide als dikke, autistische lesbienne in Tasmanië. Vervolgens wordt de kijkende man weer op het verkeerde been gezet door de verlichting die Gadsby biedt met milde, bijna kokette relativering en slimme context. Terwijl jij weet dat de echte mokerslagen in haar zelfverklaarde ‘afscheid van comedy’ nog moeten komen.

Er is voldoende aanleiding de show Nanette nog eens terug te kijken, nu eind vorige maand de autobiografie van Hannah Gadsby is uitgekomen in Nederlandse vertaling, Tien stappen naar Nanette – een memoir situatie. Het is volgens de schrijfster zelf een traditionele autobiografie. „Het begint bij mijn geboorte en eindigt met een deadline van de uitgeverij.” Maar het boek vertelt twee verhalen; haar levensverhaal in pijnlijk detail, én het ontstaansverhaal van haar hitshow Nanette. Die show is uiteraard direct gevolg én onderdeel van haar levensloop, maar dit tweede deel is ook te lezen als een meer technisch stuk: een gedetailleerde beschrijving van het proces waarin een persoonlijke crisis tot voorstelling wordt gevormd.

Solide clou’s

Dat is interessant, want zoveel boeken over hoe comedy tot stand komt zijn er niet. Een bekend voorbeeld is How I Escaped My Certain Fate uit 2011 van de gelauwerde cabaretier Stewart Lee. Dat boek bevat de teksten van drie van zijn shows, de uitgebreide aantekeningen daarbij laten zien hoe hij daarbij kwam en hoe de show in elkaar steekt. In haar boek legt Gadsby uit hoe Nanette zorgvuldig werd opgebouwd om het gewenste effect te bereiken. De show gaat niet alleen over trauma, haar trauma, maar is ook bedoeld om bij het publiek „een gevoel op te wekken dat grenst aan trauma”.

Stand-upcatharsis, noemt ze deze vorm van comedy. „De eerste helft zit propvol zeer solide clou’s en elke keer dat ik de show speelde, wist ik de zaal te vullen met een hoop geschater (…). Mijn publiek moest me gaan vertrouwen omdat mijn publiek zich veilig moest gaan voelen (…) zodat ik die veiligheid kon weghalen en niet meer terug zou geven. Waarom? Omdat trauma zo in elkaar steekt.”

Meer voor de fijnproever misschien zijn de uitgebreide beschouwingen over de verschillende versies van de show waarin dit effect werd scherpgeslepen. Toch laten ook die zien hoe nauw het luistert: welke grappen wanneer, en wanneer niet meer. Het probleem van ‘gewone’ comedy is volgens Gadsby dat ze daarin weliswaar haar eigen pijn liet zien, maar op een manier waar ze zelf niet van opknapte en het publiek ook niet veel wijzer werd. Opgelucht, zeker, maar niet wijzer. Er was in die vorm geen manier om te praten over haar aanranding en verkrachting, of over de ingesleten systemen, vooral in het beslist niet progressieve Tasmanië waar ze opgroeide, die hadden geleid tot de wanhopige situatie waar ze uiteindelijk terecht kwam.

Hollywood

Anders dan Gadsby beweert begint het boek trouwens niet bij de haar geboorte. Het begint op een grasveld bij het huis in Hollywood van Eva Longoria, dat zo groen en glad is dat Hannah Gadsby móet voelen of het echt is. Die drang wordt zo groot dat ze abrupt wegloopt uit een gesprek met zangeres Janelle Monáe „om een vreemd uitziend gazon te gaan aaien”. Een vergelijkbaar verstorende obsessie had ze een paar weken eerder al met het witte tapijt tijdens het Emmy-feestje van Netflix. „Ik wist dat ik me abnormaal gedroeg.”

Gadsby etaleert in dit eerste hoofdstuk bewust en hilarisch haar pas laat gediagnostiseerde autisme, dat uiteindelijk een groter probleem bleek voor ‘normaal functioneren’ dan haar indertijd in Australië nog volstrekt verboden homoseksualiteit en genderbending.

Lees ook deze recensie: In nieuwe show keert Hannah Gadsby terug naar comedy

De toon van het boek is geheel in lijn met die van Nanette. Op veel plekken zet ze zichzelf droog te kijk, en het is vaak hardop lachen bij het lezen. Maar het detail en de intelligentie waarmee ze haar beschadigende jeugd beschrijft in het conservatieve deel van het conservatieve Tasmanië is onthutsend en indrukwekkend.