Donderdagavond zou hij van Kaapstad naar Johannesburg vliegen, het ticket was geboekt. De volgende ochtend moest hij zich in Pretoria melden bij de Hawks, een speciale politie-eenheid voor zware criminaliteit. Die had sinds 2018 onderzoek gedaan naar het grootste boekhoudschandaal uit de geschiedenis van Zuid-Afrika en stond op het punt de verdachten eindelijk ter verantwoording te roepen.
Maar Markus Jooste, oud-bestuursvoorzitter van het internationale Zuid-Afrikaanse meubelconglomeraat Steinhoff International, liet het niet zover komen. Hij is nooit naar het vliegveld vertrokken. Donderdagmiddag werd hij met een schotwond aan zijn hoofd gevonden op het Kwaaiwater-strand bij de badplaats Hermanus, waar hij een huis had. Onderweg naar het ziekenhuis overleed hij. Volgens de politie heeft hij de hand aan zichzelf geslagen.
De dood van de in 1961 in Pretoria geboren Jooste komt aan het eind van een week waarin de Zuid-Afrikaanse financiële toezichthouder, de FSCA, zijn hoogste boete ooit oplegde. Woensdag werd bekend dat Jooste 475 miljoen rand (23,1 miljoen euro) moest ophoesten vanwege financiële malversaties bij Steinhoff tussen 2014 en 2017. Volgens de FSCA was hij de „mastermind” achter de miljardenfraude.
Stellenbosch-maffia
In een land dat vrijwel dagelijks berichten te verwerken krijgt over corruptie bij de zwarte politieke elite, is financieel wangedrag in het nog door witte magnaten gedomineerde zakenleven lang met de mantel der liefde bedekt. Juist dit soort witteboordencriminaliteit is de laatste jaren een speerpunt geworden van de opsporingsdiensten. De zaak rond Steinhoff vestigde de aandacht op wat in politieke kringen de „Stellenbosch-maffia” is gaan heten, naar het aangeharkte universiteitsstadje bij Kaapstad waar veel Afrikaans sprekende tycoons hun wortels en bedrijven hebben.
De fraude bij Steinhoff werd eind 2017 ontdekt door Nederlandse accountants van Deloitte, die weigerden de jaarrekeningen goed te keuren. Het hoofdkantoor van Steinhoff was om belastingtechnische redenen sinds 2015 in Nederland gevestigd, terwijl het bestuur vanuit Stellenbosch opereerde. In totaal 6,5 miljard euro die, vooral bij dochterondernemingen in Europa, als inkomsten was genoteerd, bleek fictie, bevestigde onderzoek van PwC later. De opgeblazen resultaten werden gebruikt om de agressieve groeistrategie van Steinhoff vol te kunnen houden.
Lees ook Wat blijft er over na een koersval van 98 procent?
Met bedrijven als Conforama in Frankrijk en bijvoorbeeld Pepco en Kika in Oost-Europese landen was Steinhoff na IKEA onder Joostes leiding het grootste meubelconglomeraat van Europa geworden. Maar op 5 december 2017 stortte het kaartenhuis in. In een mailtje aan het topmanagement schreef Jooste „enkele grote fouten” te hebben gemaakt en „financiële verliezen te hebben veroorzaakt voor veel onschuldige mensen”. Hij stapte op. Maar het management moest blijven volharden in „de Steinhoff-droom”, schreef hij. Dat bleek ijdele hoop. Het bedrijf, beursgenoteerd in Frankfurt en Johannesburg, verloor razendsnel 90 procent van zijn waarde. Niet alleen kleine aandeelhouders gingen het schip in, ook het Zuid-Afrikaanse pensioenfonds voor ambtenaren zag zo’n 1,5 miljard euro verdampen.
Zeemeeuw
Tot die tijd was Steinhoff de lieveling van de beurs geweest en Jooste, sinds 2000 bestuursvoorzitter, was het gezicht daarvan. In managementbladen verschenen regelmatig grote interviews waarin hij zijn successen etaleerde. Die kwamen allemaal door goede „relaties en vertrouwen”, zei hij keer op keer. Zijn relatie met op dat moment de rijkste man van Afrika, Christo Wiese, zorgde voor de nodige financiële dekking om te kunnen blijven investeren. Wiese was lang de baas van Afrika’s grootste supermarktketen Shoprite.
Maar in het op oud geld gebouwde Stellenbosch was Jooste een inkommer, schrijft journalist Pieter du Toit, in een boek over de Afrikaner zakenelite: import waar op neergekeken werd. Op alle mogelijke manieren probeerde Jooste zich bij deze kringen aan te sluiten. Toen Steinhoff in opspraak raakte, lieten al zijn nieuwe vrienden hem echter snel vallen. De rugbyploeg van Stellenbosch die tot dan ‘Steinhoff’ op het shirt had staan, plakte de merknaam zelfs af met gaffertape.
Jooste groeide op als zoon van een eenvoudige postkantoorbeambte in Pretoria en kon alleen dankzij een beurs in de jaren tachtig naar de prestigieuze universiteit. Na zijn studie accountancy had hij een flinke schuld, die hij als financieel directeur van een bescheiden meubelbedrijfje in Pretoria probeerde af te lossen. In 1998 overtuigde hij de Duitse zakenman Bruno Steinhoff, die goedkope meubels uit Oost-Europa in het westen verkocht, ervan om te fuseren. Dat was het begin van het Zuid-Afrikaans-Duitse imperium onder leiding van Jooste.
De ene overname was nog niet rond of de volgende volgde. Vooral buiten Zuid-Afrika. Zijn keiharde managementstijl leverde hem de bijnaam ‘de zeemeeuw’ op. „Door binnen te vliegen en op mensen te schijten, zorgde hij ervoor dat hij de aandacht had en het moment gebruikte voor maximale vernedering”, schreef een oud-medewerker na Joostes val in 2017. Managers werden rijkelijk met aandelen beloond, schrijft hij. Want: „We kunnen niet rijk worden met een salaris.” Precies daardoor werden intern over de extreme groeistrategie hoegenaamd geen vragen gesteld. En kon, volgens de FSCA, Jooste jarenlang „opzettelijk liegen”.
