Het hoger beroep rond de Oegandese kindsoldaat Ongwen is een testcase voor het Strafhof

Kindsoldaten zijn vrijwel altijd slachtoffers. Zo werd ook bij het Internationale Strafhof (ICC) in Den Haag tegen onder dwang gerekruteerde onvolwassenen aangekeken. Totdat vorig jaar de Oegandese voormalige kindsoldaat Dominic Ongwen (1975) 25 jaar celstraf kreeg voor oorlogsmisdaden. In de vermoedelijk meest controversiële zaak tot nu toe bij het ICC, spreekt het Hof van Beroep zich donderdag uit of het ICC een gerechtelijke dwaling beging toen het Ongwen toerekeningsvatbaar verklaarde voor zijn gruweldaden.

Thijs Bouwknegt, historicus van massamoorden en werkzaam bij het Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies NIOD, ziet het proces tegen Ongwen als een testcase voor de omgang met kindsoldaten. „Krispus Ayena Odongo, Ongwens advocaat, presenteerde zijn cliënt constant als ‘that boy’. De aanklager daarentegen schilderde hem af als een monsterlijke, meedogenloze en wrede seriepedofiel, een massamoordenaar en een onverschrokken terrorist. Die paradox is het ICC bij zijn uitspraak vorig jaar uit de weg gegaan, want het Hof was te gretig om tot een veroordeling te komen.”

Ongwen was destijds een van de leiders van het Verzetsleger van de Heer (LRA): in de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw, en in de jaren nul van deze, een van de bruutste militante groeperingen ter wereld.

Twintigduizend ontvoerde kinderen

Dat Ongwen schuldig is aan misdaden staat buiten kijf; ook hijzelf geeft dat deels toe. Ter discussie staat de strafmaat en hoe hij tot die misdaden is gekomen. Op weg naar school werd hij eind jaren tachtig in Noord-Oeganda door het LRA ontvoerd en onderworpen aan een hardvochtig regime van tucht en indoctrinatie.

Hij groeide uit tot een leider van het LRA en was lange tijd een vertrouweling van de nog steeds onvindbare LRA-leider Joseph Kony. De groepering ontvoerde zo’n twintigduizend kinderen en liet hen de meest macabere misdaden uitvoeren. Ongwen zelf maakte zich onder meer schuldig aan moord, verkrachting, marteling en andere misdaden tegen de menselijkheid. Hij gaf zich in 2014 over en belandde bij het Strafhof. „Ik ging blind en doof de bush in, en zo kom ik er ook weer uit. Ik ben nu een herboren kind, dat je zijn fouten niet mag aanrekenen. Ik ben een dwaas”, zei hij.

Vele kindsoldaten bij het LRA waren als was in de handen van hun commandanten. Na hun vrijlating spraken ze vaak trots over hun daden. De „geesten” ondermijnden hun wilsbekwaamheid: ze vreesden de „spirituele krachten” van hun leider, de catechist en kruidendokter Joseph Kony die het Verzetsleger van de Heer baseerde op een giftige mengeling van kerkelijke rituelen en tribale magie.

Ongwen gelooft dat hij onder de betovering van geesten was

Ongwen gelooft dat hij onder de betovering van geesten was, maar werd door het ICC toch toerekeningsvatbaar verklaard. Een van de „vrienden van het Hof”, psychiater en etnoloog Mario Braakman, schreef aan het Hof van Beroep: „Het beoordelen van psychische stoornissen bij personen met verschillende culturele achtergronden vereist specifieke expertise die lijkt te ontbreken” bij het ICC. „De conclusie dat Ongwen ten tijde van de ten laste gelegde gedragingen niet leed aan een psychische aandoening of afwijking is niet gebaseerd op objectieve en wetenschappelijke feiten maar mogelijk op vooringenomen meningen.”

Lees ook: ‘De rechters van het Strafhof begrijpen Oeganda niet’

Ongwen werd vorig jaar op 61 van de zeventig aantijgingen schuldig verklaard. Er kwam veel kritiek op het vonnis van 25 jaar cel. Stephen Oola, directeur van de Oegandese denktank Amani Institute, noemde de veroordeling van Ongwen „een gerechtelijke dwaling” en zei tegen NRC: „Iedereen die het Verzetsleger van de Heer kent, of het nu een professor of militair is, zal de mystieke kracht van LRA-leider Joseph Kony niet ronduit afwijzen. Kony overtuigde zijn ondergeschikten ervan iets bovenmenselijks te bezitten. De uitspraak schept een slecht precedent.”

Advocaat veroordeeld

De vraag of moreel besef is aangeboren of aangeleerd, laat zich moeilijk in juridische termen vertalen, of in termen van goed en kwaad. Toenmalig ICC-aanklager Fatou Bensouda betoogde in het proces tegen Ongwen dat eenieder zijn eigen moreel besef heeft. Joop de Jong, emeritus hoogleraar culturele psychiatrie zei tegen NRC: „Dat geeft precies mijn bezwaar weer tegen het Strafhof. In plaats van de nuance op te zoeken, zegt Bensouda ‘iedereen heeft moreel besef’. Dat weet Bensouda niet. Dat is namelijk heel moeilijk te achterhalen, je moet daar psychiatrisch en psychologisch onderzoek naar doen. Het Strafhof zegt dat Ongwen volledig toerekeningsvatbaar was en dat er bij hem geen sprake was van psychisch lijden. Dat is een gotspe. Dat doorstaat de toets van fatsoenlijke rechtspraak niet.”

Lees ook: Emeritus hoogleraar Joop de Jong: ‘Strafhof hecht te weinig waarde aan invloed spiritualiteit’

Als de rechters donderdag oordelen dat Ongwen niet had mogen worden berecht, of dat zijn geestelijke toestand onvoldoende in ogenschouw is genomen, kan hij strafvermindering krijgen. Het ICC kent geen optie voor tbs, zoals in het Nederlandse recht.

Advocaat Odongo zal er donderdag niet bij zijn. Hij kreeg in een niet-gerelateerde rechtszaak twee maanden geleden in Rotterdam vier maanden gevangenisstraf wegens het witwassen van 66.000 euro. Ongwen had hem toen al ontslagen als zijn pleiter en Odongo zit allang weer veilig in Oeganda.