Geldstress? Schaam je niet, en zoek vooral tijdig hulp

Ze redt het nog, zegt Monique van Dijk (53), maar ze maakt zich wel zorgen. „Ik moet het komende jaar 2.000 euro aan beugelkosten voor mijn kind betalen. Dat geld moet ergens uit het leefgeld komen, in mijn geval toch al geen vetpot: 500 euro per maand, voor eten, drinken, kleding, persoonlijke verzorging en extraatjes. En ik heb geen buffer waarmee ik me kan redden in tijden van nood.”

Van Dijk is niet de enige. Vanwege de stijgende prijzen kampen steeds meer Nederlandse huishoudens met financiële stress. Niet alleen de minima, ook de middeninkomens ervaren geldstress. Het Nibud berekende in juli dat een op de drie Nederlandse huishoudens worstelt met het rondkrijgen van de begroting.

„De boodschappen worden naar verwachting minstens 1.500 euro per jaar duurder”, zegt Nadja Jungmann, die als lector aan de Hogeschool Utrecht gespecialiseerd is in schuldenproblematiek. „Terwijl de jaarlijkse energierekening gemiddeld naar 4.000 euro per gezin stijgt. Logisch dat veel mensen daar stress van krijgen. Het kan de kant op gaan van de Verenigde Staten, waar volgens recent onderzoek van de American Psychological Association liefst 90 procent van de Amerikanen last heeft van onrust over de prijsstijgingen.”

Niet zo simpel als even de broekriem aanhalen

Nu zou je kunnen zeggen: een beetje geldstress is zo erg niet, als je maar adequaat reageert. Even de broekriem aanhalen en wachten op betere tijden. Maar zo simpel is het helaas niet, zegt Jungmann. „Ik leg het mijn studenten vaak als volgt uit. Ons stress-systeem is gebouwd op de fysieke wereld, niet op die van incassobureaus. En dat leidt vaak tot de verkeerde reflexen. Bij fysiek gevaar kun je beter wegrennen, maar bij geldstress is vluchtgedrag meestal onverstandig. Je kunt beter je rekenmachine pakken.”

Geldstress kan ervoor zorgen dat je juist het verkeerde gaat doen, zegt Nibud-directeur Arjan Vliegenthart. „Daar is de laatste jaren veel onderzoek naar gedaan. Mensen raken meer gericht op de korte termijn. Verliezen de lange termijn uit het oog. Gaan meer handelen vanuit emotie, hebben minder ruimte in hun hoofd voor rationele besluiten. Komen in een overlevingsmodus en nemen beslissingen die op de lange termijn negatief uitpakken.”

Vraag je mensen met geldstress: ‘wil je vandaag 25 euro of morgen 30 euro?’, dan kiezen de meesten die 25 euro. Vliegenthart verwijst naar het boek Scarcity (2013) van gedragseconoom Sendhil Mullainathan en psycholoog Eldar Shafir. „Zij berekenden dat je brein gewoon minder goed werkt: je IQ ligt 12 punten lager, zolang je die geldstress ervaart. Dat verklaart waarom mensen met geldzorgen juist domme dingen gaan doen, waardoor ze nog verder in de penarie belanden.”

De kans op impulsaankopen wordt bij geldstress juist groter. Je vermogen om verleidingen te weerstaan neemt af. Omdat je zoveel stress hebt, ben je eerder geneigd jezelf te verwennen

Erik Scherder neuropsycholoog

Inderdaad heeft financiële stress impact op het functioneren van je brein, zegt neurowetenschapper Erik Scherder (Vrije Universiteit). „Juist die frontale netwerken die gericht zijn op plannen, organiseren en in de toekomst kijken, hebben onder geldstress te lijden. Dat zijn nu net de netwerken die je nodig hebt om de juiste beslissingen te nemen wanneer je in geldnood komt. Ondertussen wordt de kans op impulsaankopen juist groter, want je vermogen om verleidingen te weerstaan neemt af. En omdat je zoveel stress hebt, ben je eerder geneigd jezelf te verwennen.”

Dat mensen dit niet weten, zegt Scherder, heeft tot gevolg dat ze hun eigen vermogen hun problemen op te lossen overschatten. „Dat maakt het des te noodzakelijker met anderen te praten over je geldzorgen”, aldus Scherder. „Ik adviseer iemand erbij te halen die jouw stress niet ervaart en die dus beter in staat is om probleemoplossend te denken en rationele keuzes te maken.” Dat kan een vriend of familielid zijn, een online buddy of lokale vrijwilliger of – afhankelijk van de ernst van de problemen – een budgetcoach of schuldhulpverlener van de gemeente.

Meestal is ‘eigen schuld’ onterecht

Toch is tijdig hulp zoeken juist niet wat mensen doen, observeert gedragswetenschapper Minou van der Werf, voorheen verbonden aan het Nibud, nu aan Maastricht University. „Dat heeft onder meer te maken met gevoelens van trots, schuld en schaamte. Er rust een taboe op geldzorgen. Heb je schulden, dan wordt dat vooral in het calvinistische Nederland vaak letterlijk gezien als je eigen schuld: je bent onverantwoord met geld omgegaan en daarom zit je nu in de problemen. Dat is meestal onterecht, want vaak zijn het life events zoals ziekte, ontslag of scheiding die ervoor zorgen dat iemand grip verliest.”

Het ideaal van zelfredzaamheid pakt vaak verkeerd uit, zegt Van der Werf. „Mensen denken dat ze het zelf wel kunnen oplossen, maar gaan meestal het ene gat met het andere vullen. Dingen met creditcard kopen, rood staan, kopen op krediet. Zo gaat het van kwaad tot erger.”

Daarom moeten we extra alert zijn, zegt Van der Werf, nu we in Nederland allemaal wat krapper komen te zitten. „Het is tijd voor budgetteren, ook voor mensen die tot nu toe prima geld konden uitgeven zonder precies bij te houden waar het heen ging. Mensen hebben vaak een allergische reactie bij het idee van een kasboek, maar je hebt tegenwoordig ook allerlei apps waarmee je heel makkelijk je financiën kunt bijhouden en die je helpen budgetteren.”

Als je dan toch nog te krap komt te zitten, is het zaak tijdig in actie te komen, zeggen alle experts. „Dat hoeft niet meteen te betekenen dat je bij de schuldhulp aanklopt”, zegt Vliegenthart. „Gemeenten organiseren financiële cafés en er zijn laagdrempelige platforms zoals Geldfit.nl, waar je bij beginnende geldzorgen terecht kan.”

Geldfit.nl is een publiek-private samenwerking, waarbij onder meer zorgverzekeraars, banken en gemeenten zijn aangesloten. Je kunt er met een korte, anonieme test kijken hoe ‘geldfit’ je bent. „En zo nodig verwijzen we je door naar het juiste loket voor hulp”, zegt Martin Suithoff, directeur van de Nederlandse Schuldhulproute, de organisatie achter Geldfit.nl.

Het is momenteel drukker dan ooit op Geldfit.nl, zegt Suithoff. „Sinds onze oprichting in 2019 werd de site door ruim een miljoen Nederlanders bezocht, en de laatste tijd is sprake van recorddrukte. Vanochtend tussen negen uur en half een hebben alweer zestienduizend mensen onze test gedaan, vooral omdat ze door de hoge energieprijzen in de knel komen. En dat gaat om steeds grotere groepen: zzp’ers, ouderen, jongeren. Een snelgroeiend aantal Nederlanders kampt met financiële stress.”

Structurele oplossingen nodig vanuit de overheid

Voor Jungmann is dit de grote vraag van Prinsjesdag, de derde dinsdag van september: „Wat gaat de overheid doen om de financiële stress van de Nederlandse bevolking tegen te gaan? Het kabinet denkt tot nu toe in incidentele maatregelen, terwijl structurele oplossingen nodig zijn om Nederland mentaal gezond te houden. Stress maakt ziek, leidt tot grotere druk op de wijkteams en gezondheidszorg, structuren die nu al overbelast zijn. Ook daarom is het zo belangrijk schuldenproblematiek te voorkomen. Anders zullen de maatschappelijke kosten gigantisch zijn.”

Financiële stress is een collectief probleem, zegt Vliegenthart. „We kunnen wel praten over psychologische aspecten van financiële stress en tips geven voor individuen, maar we moeten ook niet alle verantwoordelijkheid bij het individu leggen. Veel mensen redden het simpelweg niet.”

Lees ook: Het resultaat van de koopkracht-onderhandelingen: veel geld, maar nog even geduld

Daarom is het bittere noodzaak dat – zoals het kabinet nu van plan lijkt te zijn – de uitkeringen en het minimumloon verhoogd worden, zegt Suithoff, van de Nederlandse Schuldhulproute. „En we moeten het simpeler maken. Vroeger zaten de meeste mensen in het ziekenfonds. Nu betalen ze een dure zorgverzekering en krijgen ze soms zorgtoeslag, maar je moet dat wel zelf regelen, en soms de premie voorschieten. Het Nederlandse toeslagenstelsel is voor grote groepen mensen veel te complex. Mensen durven vaak niet eens een toeslag aan te vragen, onder meer vanwege de toeslagenaffaire. En het is administratief ingewikkeld. We kunnen die toeslagen beter direct aan de zorgverzekeraar en de verhuurder uitkeren, zodat mensen alleen nog het restant hoeven over te maken.”

Financiële stress is niks om je voor te schamen. De coronacrisis was nog niet voorbij of de oorlog in Oekraïne begon en er volgden een energiecrisis, inflatie, stijgende prijzen – en ook in Nederland is een recessie op komst

Martin Suithoff De Nederlandse Schuldhulproute

Wat ook kan helpen, is ‘stress-sensitieve dienstverlening’, zegt gedragswetenschapper Van der Werf. „De toon van een brief maakt veel verschil. Een vriendelijke, empathische benadering werkt beter dan formele, juridische taal. Ook ontdekte ik bij mijn onderzoek: als je mensen op de dag dat ze een afspraak hebben met een instantie een sms’je stuurt, reduceert dat het aantal no-shows met 50 procent.”

Lector Jungmann van Hogeschool Utrecht stelt voor een gedragsunit op te richten voor financiële stress en geldzorgen, naar analogie van de Corona Gedragsunit die tijdens de pandemie onderzocht hoe mensen dachten over coronaregels en ermee omgingen. „Ik denk aan een interdisciplinair team dat gaat onderzoeken hoe mensen omgaan met de stijgende prijzen en geldstress en hoe we ze kunnen stimuleren om financieel gezond te blijven.”

Zulke maatregelen zijn volgens Scherder niet voldoende. „Een mentaliteitsverandering is noodzakelijk. De collectieve verantwoordelijkheid begint bij opheffen van het taboe op geldzorgen. Weg met het eigen-schuld-dikke-bultdenken. Want anders gaan mensen zich verstoppen.”

Jungmann sluit zich daarbij aan. „Om te zorgen dat mensen tijdig hulp zoeken is het nodig het taboe op geldzorgen te doorbreken. Anders gaat het bij grote groepen echt mis. En dan zit de hele samenleving straks met de gevolgen.”

Financiële stress is niks om je voor te schamen, vindt Suithoff, zeker niet in deze tijd. „De coronacrisis was nog niet voorbij of de oorlog in Oekraïne begon en er volgden een energiecrisis, inflatie, stijgende prijzen – en ook in Nederland is een recessie op komst. Het is dus een goed moment om ons denken over geldzorgen te veranderen.”

Energie besparen is goed voor je portemonnee en goed voor het milieu. Met deze tips kun je gelijk aan de slag.