Flikkerende videokunst verlicht een enorm ei in Teylers Museum

Onbestaanbaar lijkt het ei. Het is zo groot is dat er een volwassen konijn uit geboren zou kunnen worden. De vogel die bij dat legsel hoort, is volgens het summiere bijschrift in Teylers Museum de uitgestorven olifantsvogel van Madagaskar. Hoe het dier eruitzag of wanneer het leefde wordt niet verteld, maar het is niet moeilijk er een monsterlijke Pino bij te fantaseren.

Natuur is een bron van verwondering en vervreemding in de expositie Surreal Science die te zien is in het natuurhistorisch museum in Haarlem. De tentoonstelling brengt in één zaal 250 natuurhistorische objecten bijeen die de Nederlandse bankier Joris Loudon (1942) de afgelopen twintig jaar in zijn huis in Londen verzamelde, van tropische schelpen tot een gipsmodel van een opengesneden inktvis.

De expositie is meer dan een historische Wunderkammer: de Italiaanse beeldend kunstenaar Salvatore Arancio creëerde voor Loudons naturalia modern gezelschap in de vorm van iriserend glanzende keramische sculpturen en een hallucinante videowand die de opstelling flikkerend verlicht – zodanig dat het museum zich verplicht voelde te waarschuwen voor epileptische aanvallen.

Veelvormigheid

„Ik voel me een beetje als Alice in Wonderland” bij Loudons objecten, wordt Arancio geciteerd bij de entree van de tentoonstelling. Verzamelaar en kunstenaar moeten beiden gegrepen zijn door de onvoorspelbare veelvormigheid van de natuur die, zoals Charles Darwin schreef, „endless forms most beautiful” heeft voortgebracht en nog altijd voortbrengt. Loudon, die al ruim veertig jaar in Londen woont, was een bekend verzamelaar van hedendaagse kunst tot hij rond de eeuwwisseling zijn terrein verlegde, naar eigen zeggen omdat de kunstwereld „een beleggingsmarkt” was geworden.

Schoonheid vindt de oud-bankier sindsdien in 19de-eeuwse natuurhistorische objecten waarmee biologen en andere wetenschappers destijds hun vakgebied verbeeldden. Scholingsmateriaal was het meestal, met indrukwekkend vakmanschap gemaakt in materialen als gips, papier-maché of glas.

Veel van zulke objecten zijn door intensief gebruik beschadigd of verloren gegaan, maar inmiddels worden de uitvergrote bloemmodellen en gipsen embryo’s door musea gekoesterd. De Londense Whitechapel Gallery nodigde in 2018 Salvatore Arancio uit voor een gezamenlijke tentoonstelling. Surreal Science zou in 2020 in Teylers Museum te zien zijn – Loudons favoriete museum, zei hij ooit in een interview – maar vanwege de coronapandemie werd de expositie uitgesteld.

Portugees oorlogsschip

De aantrekkingskracht van zijn objecten is nu misschien wel groter dan toen ze gemaakt werden. Een klein ‘Portugees oorlogsschip’ (een soort kwal) werd 150 jaar geleden uit glas geblazen door vader en zoon Leopold en Rudolf Blaschka uit Dresden, glad en teer als een sieraad. Andere voorwerpen intrigeren als relicten van achterhaalde ideeën, zoals het boek Soul Shapes (Alice Murray Dew-Smith, 1890) waarin een ‘blauwe ziel’ is afgebeeld (zeldzaam, aldus de schrijver) als een rond ding met compartimenten voor eigenschappen als ‘enthousiasme’ en ‘moed’.

Arancio maakte van een Noord-Amerikaanse vuistbijl uit Loudons verzameling een manshoge versie in regenbooglak Foto Stephanie Driessen

Arancio’s kunst kan even organisch en vervreemdend zijn als de natuurhistorische objecten. De Italiaanse kunstenaar maakte van een Noord-Amerikaanse vuistbijl uit Loudons verzameling een manshoge versie in regenbooglak – het rijmt prachtig. Hetzelfde geldt voor Arancio’s lava-lamp-achtige projectie die een veld vol bloemmodellen verlicht. Dit is geen biologische leerstof meer, dit leeft.

Niet altijd versterken Arancio’s keramieken de ervaring. Het ei van de olifantsvogel zou evenzeer intrigeren zonder de donkergroene tentakelsculptuur die de Italiaanse kunstenaar ervoor ontwierp. Veel bezoekers lijken ook juist geïnteresseerd in de objecten, en proberen ze van dichtbij te bekijken. Dat gaat mis: meermalen per minuut begint het strak afgestelde alarmsysteem van de expositie irritant te piepen.

Foetushoofdjes

Dat er in Surreal Science weinig wordt uitgelegd over de objecten, is eigen aan de kunstzinnige aanpak. En het past bij het Teylers Museum, dat ook in de vaste collectie bewust de sfeer van 19de-eeuwse natuurlijke historie vasthoudt, inclusief de summiere bijschriften die destijds gebruikelijk waren.

Het is wel een keuze die de zintuigen meer bevredigt dan de nieuwsgierigheid. Waarvoor zouden die houten doorgesneden foetushoofdjes ooit gebruikt zijn? En wat is de herkomst van dat – voor moderne ogen ongemakkelijk aandoende – beeld uit Myanmar van een naakte man, zijn halve skelet op zijn lichaam geschilderd?

De grote videowand van Arancio die de opstelling omhult, versterkt de zintuiglijkheid. Microscoopfoto’s, een petrischaal, een neushoorn, een onscherp wiggelende worm: de beelden en klanken volgen elkaar op als in een trip. Het maakt de ervaring in Surreal Science tot een gedurfd contrast met de serene museumzalen van het Teylers: te oppervlakkig om educatief te zijn, maar opwindend genoeg om de traditie van de Wunderkammer voort te zetten.

Lees ook over het museum Bonnefanten waar nu een tentoonstelling van gipsobjecten te zien is: In Maastricht is de hele kunstgeschiedenis te zien in gips