Extreem weer slaat rond de Middellandse Zee steeds harder toe

‘Medicanes’ worden ze genoemd, Mediterrane orkanen. Hoe verwoestend en dodelijk die kunnen uitpakken bleek op 10 september in Libië. Storm Daniel bereikte een piek boven het noordoosten van het land, met gemiddelde windsnelheden van zeventig tot tachtig kilometer per uur, maar vooral met grote hoeveelheden neerslag, lokaal tussen de 150 tot 240 millimeter op één dag. Boven de stad Al-Bayda viel tussen 10 en 11 september ’s ochtends zelfs ruim 414 millimeter, schrijft de Wereld Meteorologische Organisatie op basis van de karige gegegevens die uit Libië zelf afkomstig zijn. Dat is de grootste hoeveelheid regen ooit in het droge land gemeten.

Storm Daniel hield toen al een dag of zes huis in de regio. Hij ontwikkelde zich uit een lagedrukgebied boven Griekenland, waar een meetstation in het dorpje Zagora op 5 september maar liefst 750 millimeter regen registreerde – dat is net zoveel als daar gewoonlijk in anderhalf jaar valt.

Omegablokkade

Het was de keerzijde van het stikhete najaarsweer in Nederland en Duitsland, zegt Dim Coumou, hoogleraar weersextremen aan de VU in Amsterdam. Coumou legt uit dat er een zogeheten omegablokkade was ontstaan, een lus in de straalstroom, die in Nederland voor uitzonderlijk warme septemberdagen zorgde en in Griekenland juist voor een zware depressie met koude lucht uit het noorden.

Lees ook Dit extreme weer is onbekend terrein voor het klimaat. ‘We weten niet wat ons volgend jaar te wachten staat’

Dit soort blokkades kunnen volgens Coumou behoorlijk „persistent” zijn. „Gewoonlijk hebben we in Europa te maken met een westelijke stroming”, legt hij uit. „Die zorgt dat het weer iedere twee tot vijf dagen een beetje verandert. Maar door zo’n blokkade kan het weer langere tijd hetzelfde blijven. Een week tot tien dagen en soms zelfs meerdere weken. Ook een eeuw geleden bestonden er wel omegablokkades, maar in een warmere atmosfeer kunnen daardoor hogere temperaturen, of juist extremere buien ontstaan. Dan krijg je de meest intense hittegolven, zoals in 2003 in West-Europa en in 2010 in Rusland.”

Storm Daniel raasde ook over het westelijk deel van Turkije en over Bulgarije, voordat hij boven het stikhete zeewater van de Middellandse Zee fors aan kracht won en uitgroeide tot een medicane. Ook al is nu nog niet duidelijk of Daniel helemaal is toe te schrijven aan klimaatverandering, zeker is wel dat dit soort weersextremen door de opwarming harder zullen toeslaan. In zijn laatste reeks rapporten concludeert het IPCC, het wetenschappelijk klimaatpanel van de Verenigde Naties, dat medicanes mogelijk in aantal iets zullen afnemen, maar juist niet in hevigheid.

Stormen zoals Daniel worden gevoed door het in de zomer steeds warmere zeewater, vertelt Coumou. Met hun rondtollende lucht en een windstil oog hebben ze wel iets weg van de Atlantische orkanen in het Caraïbische gebied en bij de Verenigde Staten – al bereiken ze niet die enorme kracht. „Deze zomer is het water in de Atlantische Oceaan extreem warm”, aldus Coumou. Daardoor hebben we bizarre hittegolven gezien in de VS, in China en ook in het Middellandse Zeegebied. Want die warmte van het water zit in het systeem en dat jaagt de extremen aan.” Het gaf Daniel uiteindelijk de kans om uit te groeien tot zo’n dodelijke storm.

Gebrekkige infrastructuur

Toch zou het te simpel zijn om klimaatverandering als enige oorzaak aan te wijzen voor de dramatische gebeurtenissen in Libië. Zeker zo belangrijk is hoe het land met de toenemende risico’s van klimaatverandering omgaat. Na het klimaatakkoord van Parijs hebben bijna alle landen van de wereld een klimaatstrategie ingeleverd bij de Verenigde Naties, Libië is een van de weinig uitzonderingen. Volgens de Carnegie Endowment for International Peace put het land in snel tempo zijn watervoorraad uit, is de infrastructuur al lang niet meer berekend op de toenemende extremen, en is het land voor zijn inkomen ook nog eens grotendeels afhankelijk voor oliewinning, die op een nogal roekeloze en vervuilende manier wordt uitgevoerd.

Lees ook Afrikaanse landen kunnen extreem weer vaak niet goed voorspellen

In zo’n situatie werkt klimaatverandering als een katalysator die de zwaktes van de samenleving pijnlijk kan blootleggen. „Deze storm raakte het land op een extreem kwetsbaar moment”, zegt Coumou. „Dat heeft geleid tot het enorme drama dat we nu zien. Het is een optelsom van een gebrekkige infrastructuur, gebrek aan zorg voor mensen en gebrek aan een early warning system. Veel ellende had voorkomen kunnen worden als mensen op tijd waren gewaarschuwd.”

Veel ellende had voorkomen kunnen worden als mensen op tijd waren gewaarschuwd

Dim Coumou hoogleraar weersextremen

Behalve oud is de infrastructuur in Libië ook niet berekend op zulke grote hoeveelheden water. Dat is niet verwonderlijk in een land dat juist te boek staat als extreem droog. De zwaarst getroffen stad Derna ligt aan het einde van een zogeheten wadi, een rivierbedding die maar af en toe water afvoert. Voordat Daniel zijn water boven Libië loosde, stond de wadi helemaal droog. Ook de vallei waar die wadi doorheen trekt was uitgedroogd. Als er dan in korte tijd een grote hoeveelheid neerslag valt, wordt die niet gemakkelijk in de harde bodem opgenomen, maar stroomt het water heel snel richting kust.

Smalle trechter

Het is een risico dat ze in Libië, en zeker ook in Derna, maar al te goed kennen. De stad heeft herhaaldelijk te kampen gehad met overstromingen, onder andere een heel zware in 1959 en daarna in 1968. Het was de aanleiding om door een Joegoslavisch bedrijf in de jaren zeventig twee dammen in de wadi te laten aanleggen. Een met een capaciteit van 1,5 miljoen kubieke meter, en een tweede, dichter bij de stad, die 22,5 miljoen kubieke meter kon opvangen.

Satellietfoto’s van Derna voor en na de ramp.AFP/Maxar Technologies

Storm Daniel is de dammen fataal geworden. De Britse aardwetenschapper Dave Petley, een expert op het gebied van aardverschuivingen, sluit niet uit dat ze niet berekend waren op zulke grote hoeveelheden water in zo’n korte tijd. Ook zouden ze volgens hem door gebrekkig onderhoud kunnen zijn bezweken. Petley vermoedt dat na het instorten van de kleinere dam zo’n grote hoeveelheid water en sediment ineens bij de tweede dam aankwam, dat die de druk daarna onmogelijk nog kon weerstaan.

Die tweede dam ligt op slechts een kilometer van de stad, toen die brak werd het water met zoveel kracht in een smalle trechter gestuwd, met huizen vlak langs het water en met veel bruggen, dat alles in een verwoestende stroom werd meegenomen. Voor de bewoners was er te weinig tijd om nog een veilig heenkomen te zoeken.

Tijdig waarschuwen

Lees ook: Libiërs werden overvallen door een nachtelijke vloedgolf: ‘Plotseling hoorden we een keiharde knal’

De Wereld Meteorologische Organisatie (WMO) werkt met andere VN-instanties, intussen aan een mondiaal systeem om mensen tijdig te waarschuwen als er een storm nadert. „In India en Bangladesh zie je dat dat werkt”, zegt Dim Coumou, al wordt materiële schade daardoor niet voorkomen. „Cyclonen kostten in die landen vroeger vaak duizenden mensenlevens. Nu blijft het aantal slachtoffers zeer beperkt.”

Zover is het in Libië nog lang niet. Volgens de WMO heeft het Libische Nationaal Meteorologisch Centrum 72 uur voordat Daniel aan land kwam gewaarschuwd voor extreem weer. In een e-mail aan een groot aantal overheidsinstanties werd aangedrongen op preventieve maatregelen. In sommige oostelijke regio’s was dat aanleiding om de noodtoestand uit te roepen, maar zonder verder evacuatieplan had dat weinig effect. „Dat is de pijnlijke conclusie”, zegt Coumou. „Deze ramp had wellicht voorkomen kunnen worden.”

In een eerdere versie van dit artikel werd gesproken van ‘early warming system’ dat moet zijn ‘early warning system’. De tekst is aangepast.

Satellietfoto’s van Derna voor en na de ramp.AFP/Maxar Technologies