Explosies bij Nord Stream ‘kunnen alleen maar aanslagen zijn’

Als een aardbevinkje met een kracht van 2,3 op de schaal van Richter. Zo registreerden meetstations in Zweden maandagavond explosies op de bodem van de Oostzee bij het Deense eiland Bornholm. Dat het explosies waren, lijdt geen twijfel meer: ze sloegen gaten in de twee Nord Stream-gaspijpleidingen die een sleutelrol spelen in het energieschaakspel tussen Rusland en Europa rond de oorlog in Oekraïne.

Door de leidingen stroomt geen gas. Rusland heeft Nord Stream-1 dichtgedraaid, onder het voorwendsel dat westerse sancties een belangrijke reparatie blokkeren. En Duitsland weigerde vlak voor de Russische inval in Oekraïne Nord Stream 2 groen licht te geven. Toch bevinden zich in beide leidingen honderden miljoenen kubieke meters aardgas, dat vrijkomt. De gasprijzen schoten omhoog.

„Onze verbeelding laat geen scenario meer toe waarin dit geen gerichte aanval is”, zei een Duitse overheidsfunctionaris dinsdag tegen de Tagesspiegel. Ook Polen en Denemarken gingen uit van sabotage; het onderstreept de kwetsbaarheid van de energie-infrastructuur. Denemarken en Noorwegen hebben veiligheidsmaatregelen rond energieknooppunten verscherpt.

Zo’n aanslag, die verder gaat dan het inzetten van gas als politiek wapen, draagt alle elementen in zich van de ‘hybride oorlogvoering’, waarin Rusland zich tot de inval in Oekraïne leek te specialiseren: geweld dat voldongen feiten schept – zoals op de Krim in 2014 – maar dat net onder de drempel ligt die een militair antwoord meteen evident maakt.

Over dader en motief wordt wild gespeculeerd. Maar de timing was saillant: één dag voor de opening van Baltic Pipe, de nieuwe gasverbinding van Noorwegen via Denemarken naar Polen. De Deense premier Mette Frederiksen was voor de openingsceremonie juist dinsdag in Polen.

Noors gas moet wegvallend Russisch gas compenseren. „Het lek in Nordstream-2 [ten zuidoosten van Bornholm] is dicht bij de Baltic Pipe”, zei Tom Marzec-Manser, een energie-consultant, tegen de Financial Times. „Noors gas betekent een nieuwe dageraad voor Europese import, maar avondschemering voor Rusland.”

Onderhandelingsruimte

Aslak Berg, een Noorse econoom, zei op Twitter slechts twee mogelijkheden te zien: een – „zeer onwaarschijnlijk” – scenario waarbij „een bevriende natie de aanslag uitvoerde” om te voorkomen dat Duitsland überhaupt nog „onderhandelingsruimte heeft met Rusland” over gas. En twee: Rusland deed het „om te laten weten waartoe het in staat is”. „Als de gastoevoer vanuit Noorwegen wordt onderbroken, staat alles op losse schroeven”, aldus Berg.

Dat laatste lijkt ook Julian Pawlak, een Duitse defensie-analist, een plausibele verklaring. Het doel is: „een boodschap afgeven”, twitterde hij. „Wie een pijpleiding kan lamleggen waar geen gas doorheen stroomt, kan ook actieve infrastructuur raken.” Zoals olie- en gasleidingen die overal in de Noord- en de Oostzee liggen, of stroomkabels naar offshore-windparken en datakabels, die de ruggengraat van de onderling verbonden economieën vormen.

Dat Rusland tot dergelijke operaties in staat is, lijdt geen twijfel. Het beschikt over onderzeeboten, evenals bemande en onbemande ‘onderwatervoertuigen’ en zogeheten gevechtsduikers. Russische schepen zijn ook herhaaldelijk aangetroffen terwijl ze verdachte manoeuvres uitvoerden bij onderzeese kabels. Het doorknippen van een dataverbinding tussen Noorwegen en een satellietstation op Spitsbergen, begin dit jaar, was vrijwel zeker werk van Rusland. Met de Belgorod, een ‘onderzeebootmoederschip’, beschikt Rusland over een vaartuig dat hiervoor speciaal ingericht is.

Lees ook: Wie heeft de langste adem in de energie-oorlog tussen Europa en Rusland?

Maar juist de ondiepe Oostzee wordt door „aanliggende landen en hun marines intensief geobserveerd”, aldus H.I. Sutton, een gezaghebbende maritiem analist. Dat de Belgorod (met een lengte van ruim 150 meter) daar „onopgemerkt zou kunnen opereren is nagenoeg uitgesloten”, aldus Sutton.

Nederlands tankvliegtuig

Juist sinds de Russische inval in Oekraïne is de surveillance enorm verscherpt. Op ADS-B Exchange, een open source tracker van vliegbewegingen, was te zien hoe westerse militaire vliegtuigen dinsdag boven de Oostzee patrouilleerden. Óók wat je niet zag was veelzeggend: boven het gebied van de explosies draaide een in Nederland geregistreerd militair tankvliegtuig urenlang rondjes. Maar het vliegtuig dat de A330 in de lucht moest bijtanken – zo goed als zeker een militair vliegtuig dat onderwateractiviteiten kan opsporen – was niet te zien, omdat het zijn elektronische baken uit had staan.