Een prachtige jarenveertigwijk, met een luchthaven in het midden: hoofdpijndossier Humberto Delgado

Eigenlijk is Alvalade een prachtige wijk. Misschien wel een van de mooiste van Lissabon, zegt Pedro Sol. „Er zijn parken, scholen, alles geïnspireerd op de Duitse tuinstadbeweging uit de jaren dertig.” Hij pakt een boek over de wijk erbij en slaat het open.

Dan begint in de verte een gebrul aan te zwellen. Luider. Nog iets luider.

Sol, zelf architect, praat nog even door. „De wijk bestaat uit verschillende blokken…”

Nóg luider. En dan is in de woonkamer alleen nog een allesoverstemmend geraas te horen.

Sol loopt op een drafje naar zijn raam. Dat is dus het enige probleem van Alvalade: er komt elke paar minuten een vliegtuig vlak over de wijk. Sol tuurt omhoog. „Oh, eigenlijk helemaal niet zo’n grote.” Het is een relatief klein vliegtuig van de maatschappij Azul. Op weg naar Brazilië.

Vliegtuigen die opstijgen vanaf de luchthaven van Lissabon vliegen eerst over het lokale psychiatrische ziekenhuis. Daarna over de jarenveertigwijk van Sol. Vervolgens over de universiteit, en daarna vlak langs het grootste ziekenhuis van de stad.

Er is geen andere Europese hoofdstad met zo’n centraal vliegveld als Lissabon. De locatie, op vijf kilometer van het historische centrum, geldt in Portugal al bijna een halve eeuw als een hoofdpijndossier. Luchthaven Humberto Delgado is aan alle kanten bewoond, heeft maar één baan en is een druk intercontinentaal vliegveld, met dertig miljoen reizigers per jaar (Schiphol zit rond de vijftig miljoen met zes banen). Volgens een studie die de Portugese milieuorganisatie ZERO liet uitvoeren heeft het vliegveld gezondheidseffecten op 400.000 inwoners van Lissabon.

Over een nieuw vliegveld wordt al decennia gepraat, maar tot dusver veranderde er niets. Vorige week vond een doorbraak plaats waar veel inwoners van de stad hun hoop op hebben gevestigd: een door de regering ingestelde commissie met een groot aantal experts concludeerde in een langverwacht rapport dat bij het stadje Alcochete een nieuw vliegveld moet komen, zodat Humberto Delgado dicht kan – iets waar het bedrijf achter het vliegveld helemaal niets in ziet.

Wordt Lissabon dan eindelijk verlost van een van de meest gedateerde vliegvelden van het continent? Of blijft de discussie voortmodderen?

Alvalade mag inderdaad een mooie wijk zijn, de vliegtuigen bepalen het dagelijks leven. Een net afgekickte alcoholverslaafde vertelt in de centrale hal van het psychiatrisch ziekenhuis dat de therapiegroep regelmatig moest stoppen met praten. Koffie bestellen in het Campo Grande-park lukt in eerste instantie niet omdat de prijs pas de tweede keer te horen is: een vliegtuig van Azul naar São Paulo overstemt het gesprek. Catarina Morais doet in haar pas twintig jaar oude flat op één kilometer van de landingsbaan de balkondeur zelden open.

Morais is net in haar woonkamer aan het vertellen over de overlast wanneer haar dochter Sofia (14) thuiskomt. Ze zit op school vlak bij het vliegveld. „Vandaag werd de les Portugees drie of vier keer onderbroken, denk ik.”

Stress

En dan is er nog de stress. „Ik denk gewoon niet aan de kans dat het een keer misgaat”, zegt tegelkunstenaar en -restaurateur Isabel Colher, de vrouw van Pedro Sol, in hun appartement vol kunst en boeken. „Anders kan ik hier niet wonen.” Het stel zegt vaak vanaf vijf uur ’s ochtends, als de vluchten beginnen, in een soort halfslaap te verkeren.

„De situatie is vreselijk”, zegt Acácio Pires. Hij werkt bij milieuorganisatie ZERO, één van de belangenclubs die zich inzetten voor verplaatsing van het vliegveld. ZERO publiceerde eerder dit jaar een onderzoek, gebaseerd op methoden van de Wereldgezondheidsorganisatie om de gevolgen van vliegtuigoverlast te meten. Daaruit bleek dat 400.000 inwoners van de stad gezondheidsproblemen ervaren door de vliegtuigen: van slaapgebrek tot stress en hart- en concentratieproblemen.

De totale maatschappelijke kosten zouden volgens ZERO sinds 2015 al 9 miljard euro bedragen. Pires: „Genoeg voor een nieuw vliegveld.”

Koffie bestellen in het nabijgelegen park lukt in eerste instantie niet: even wachten tot het vliegtuig weg is

De situatie is historisch gegroeid. Bij de bouw lag het vliegveld nog buiten de stad, maar Lissabon dijde na de Tweede Wereldoorlog flink uit. Op dat moment was het vliegveld echter nog stukken minder druk dan nu, en de aandacht voor overlast minder groot. „Mijn grootouders woonden al in dit huis”, zegt Isabel Colher – in haar jeugd was er nog niet elke paar minuten sprake van een vliegtuig, memoreert ze.

De Portugese regering zoekt al decennia een oplossing voor de situatie. Daarbij gaat het overigens lang niet alleen om de overlast, maar ook om het feit dat door de ingeklemde ligging de capaciteit op het vliegveld beperkt is. De luchthaven kan niet groeien en er zijn veel vertragingen. Passagiers beoordelen het vliegveld in enquêtes als een van de slechtste van Europa.

Het dossier zit alleen al jarenlang muurvast en geldt inmiddels als nationale soap. Het private bedrijf dat het vliegveld runt, ANA, wil het liefst een militaire basis in Montijo, aan de andere kant van het estuarium van de Taag, openen als tweede vliegveld: daar is al veel infrastructuur aanwezig, waardoor de kosten laag zijn en de luchthaven al over een paar jaar open zou kunnen. Ryanair-topman Michael O’Leary sprak om die reden ook zijn steun uit voor Montijo.

Trekvogelgebied

De mening van ANA, dat in handen is van de Franse vliegveldmultinational Vinci, speelt een grote rol in de discussie, vanwege de concessie die de staat voor langere tijd heeft verleend en waarover bij een nieuw vliegveld opnieuw onderhandeld zal moeten worden. ANA lijkt echter vooral fan van het plan-Montijo vanwege de capaciteitsproblemen: in dit voorstel blijft het huidige vliegveld nog gewoon opereren, hoogstens met minder vliegbewegingen. „Dit is het meest lucratief voor ANA”, zegt Pires van ZERO: het krijgt snel meer capaciteit tegen weinig investeringen.

Het Montijo-plan is ook om andere redenen controversieel: het veroorzaakt voor een nieuwe groep inwoners overlast en ligt vlak bij een belangrijk trekvogelgebied voor grutto’s. Nadat in 2019 de regering even leek te neigen naar Montijo, leidde dat daardoor ook tot ophef in Nederland. De Vogelbescherming hielp haar Portugese zusterorganisatie met onderzoek naar de vogelpopulatie – dat in een rechtszaak tegen het Montijo-plan werd gebruikt – en haalde in Nederland handtekeningen op die in 2020 aan de Portugese regering werden aangeboden.

De voorkeur van veel inwoners en milieuorganisaties gaat uit naar een heel nieuw vliegveld bij het iets verderop gelegen Alcochete, op ongeveer veertig kilometer rijden van de stad. In principe viel de keuze daar in 2007 al op, maar de financiële crisis zorgde ervoor dat de plannen weer van de agenda verdwenen. Om de discussie definitief te beslechten besloot twee jaar geleden de linkse regering van premier António Costa een technische commissie in te stellen die grondig alle opties moest afwegen.

Lees ook Twee tegenslagen maken einde aan de krimpplannen voor Schiphol

Corruptieschandaal

Vorige week concludeerde deze commissie dat Alcochete inderdaad de plek is „met het meeste voordeel”. Binnen acht jaar kan een groot nieuw vliegveld af zijn, waarna de huidige luchthaven dicht kan. Verder is de overlast bij Alcochete beperkt, net als de gevolgen voor het milieu.

De vraag is of het ooit zover zal komen. De regering van Costa trad begin november af vanwege een corruptieschandaal en kan nu geen besluit nemen. De grootste oppositiepartij, de centrum-rechtse PSD, is als enige niet volmondig voor Alcochete en staat op winst in de peilingen. ANA zei na het rapport van de technische commissie nog maar eens dat er verkeerde aannames waren gedaan, en wees erop dat Montijo zo open zou kunnen.

Over het vliegveld wordt „meer gediscussieerd dan over sommige sportcompetities”, grapte premier Costa – nu aan het hoofd van een soort demissionaire regering – na de presentatie van het rapport. Pires van ZERO is hoopvol dat de discussie nu binnenkort ten einde komt. Hij denkt dat het voor een nieuwe regering moeilijk is om tegen het advies van de commissie in te gaan. „Dat is politieke zelfmoord.”

In Alvalade is na al die jaren maar weinig vertrouwen dat er ooit iets gaat gebeuren. Dora Conceição, die werkt in de wijk, begint te lachen bij de vraag of ze denkt dat er nu iets gaat veranderen. „Wie weet?”

Conceição woonde jarenlang in de wijk, maar verhuisde recent. Vooral vanwege een huurverhoging – een ander groot probleem van Lissabon. Ze woonde hoog in een flat en was eraan gewend de tv op pauze te zetten als er een vliegtuig langskwam.

Nu ze twintig kilometer verderop woont, heeft ze pas door hoeveel impact de overlast had. „Ik merk dat mijn kwaliteit van leven vooruit is gegaan. Ik kan nu gewoon rustig een boek lezen.”