De familie Bolsonaro is een machtsfactor – zolang ze verenigd blijft

Dat de scheidende president Jair Bolsonaro aankomende zondag, 1 januari, niet aanwezig is om de presidentiële sjerp om te hangen bij zijn opvolger Luiz Inácio ‘Lula’ da Silva, zal weinig Brazilianen verrassen. Bolsonaro wil die handeling pertinent niet plegen, hij weigerde tot nu toe zelfs zijn aartsvijand te feliciteren met diens verkiezingswinst. Maar hardop zeggen dat hij de uitslag niet erkent doet Bolsonaro niet, mogelijk omdat hij dan het risico loopt hiervoor juridisch vervolgd te worden.

Dat Bolsonaro deze week op het vliegtuig zou willen stappen om met een enkele reis – zoals Braziliaanse media meldden – naar de VS te vertrekken, verraste velen wel. Wil Bolsonaro op de vlucht slaan uit angst voor mogelijke vervolging als hij zondag zijn immuniteit verliest? En wat doet zijn echtgenote Michelle Bolsonaro? En waar zijn zonen Flavio, Carlos en Eduardo?

De president ontkende woensdag in gesprek met CNN Brasil dat hij reisplannen heeft, maar de geruchtenmachine blijft op volle toeren draaien. Sinds zijn nederlaag hulde hij zich wekenlang in stilte, terwijl een deel van zijn radicale aanhangers voor de nodige spanningen en onrust bleven zorgen. Wat kunnen we nog verwachten van Bolsonaro tot de inauguratiedag en vooral daarna nog, luidt de grote vraag die Brazilië bezighoudt.

„Ik heb drie opties voor mijn toekomst”, zei Bolsonaro eerder dit jaar op een bijeenkomst. „Gearresteerd worden, gedood worden of de overwinning behalen.” Nu dat laatste niet gelukt is, rijst de vraag wat de toekomst dan wel brengt.

Ook Bolsonaro’s familie lijkt de politiek te hebben aangewend voor eigen gewin

‘Bolsonaro’ is een sterke politieke merknaam geworden, een politiek-ideologische stroming zelfs. Jair is de komende jaren als ambteloos burger veroordeeld tot de oppositie en kan tot de volgende verkiezingen, in 2026, in allerlei juridische problemen komen. Maar in zijn clan staan in dat laatste geval genoeg familieleden klaar om de dynastie voor te zetten.

Meest kansrijke opvolgers lijken z’n drie oudste zonen (allen politici) die de afgelopen vier jaar zijn belangrijkste adviseurs waren. Bolsonaro duidt hen normaliter aan met een soort rugnummers: 01 (oudste zoon Flavio) 02 (Carlos) en 03 (jongste zoon Eduardo). Ook 04, zijn jongste zoon Jair Renan, geboren uit zijn tweede huwelijk met Ana Cristina Valle, zette de afgelopen jaren al zijn eerste stappen in de politiek.

Omstreden pandemiebeleid

Tijdens zijn regeerperiode betrok Bolsonaro zijn kroost zoveel mogelijk bij zijn beleid, tot ergernis van politieke bondgenoten zoals vicepresident Hamilton Mourão. „Bolsonaro heeft van het begin af aan zijn zonen als zijn opvolgers gezien, en met hen naast zich, het land bestuurd”, zegt historicus Heloise Starling, die onderzoek deed naar de Bolsonaro-familieclan.

„Allemaal hebben ze bepaalde eigenschappen die Bolsonaro tijdens zijn regeerperiode inzette en goed kon gebruiken om zijn eigen macht te verstevigen”, zegt ze. „Flavio is de meest extraverte en richt zich op het grote publiek. Eduardo is de intellectueel van de familie en onderhoudt de banden met het buitenland, hij spreekt als enige Engels. En Carlos, de middelste zoon, is het meest loyaal aan zijn vader”, zegt ze.

De vraag is volgens haar of het vader en zonen lukt de eenheid te bewaren nu ze de macht niet meer hebben, en uit handen van justitie te blijven. „Bolsonaro’s opkomst en verkiezing als president is relatief snel gegaan met een daadkrachtige en doelgerichte inzet van zijn zonen die zijn hele sociale-mediacampagne verzorgden. Maar als hij straks geen macht meer heeft, liggen er juridische vervolgingen op de loer. Houdt hun gezamenlijke kracht dan nog stand?”, vraag ze zich af.

Tegen Bolsonaro senior lopen er diverse zaken wegens zijn zwalkende aanpak van de coronapandemie, die in Brazilië aan bijna zevenhonderdduizend mensen het leven kostte. Volgens een vernietigend onderzoeksrapport van het Congres zou Bolsonaro – die Covid-19 bagatelliseerde als niet meer dan „een griepje” – beschuldigd kunnen worden van dertien misdrijven, waaronder misdaden tegen de menselijkheid.

Zo promootte hij onder meer het medicijn hydroxychloroquine als (onbewezen) wondermiddel en vertraagde hij opzettelijk de aankoop van het Pfizer-vaccin, waardoor tienduizenden Brazilianen overleden. Volgens het onderzoeksrapport zou Bolsonaro ook genocide aangerekend kunnen worden tegen de inheemse bevolking omdat zij door zijn beleid kwetsbaar werd voor het virus.

Ook probeerde de Braziliaanse federale politie Bolsonaro al te onderzoeken omdat hij herhaaldelijk de integriteit van het verkiezingsproces in twijfel trok. Maar tot nu toe bleek vervolging moeilijk vanwege zijn presidentiële immuniteit. Vanaf zondag zal hij vogelvrij zijn voor aanklagers en de gerechtshoven.

Ook de zonen hebben genoeg te vrezen van justitie. Bolsonaro kwam in de 2018 aan de macht met de belofte corruptie uit te roeien, maar ook zijn familie lijkt de politiek te hebben aangewend voor eigen gewin. Zo lopen er inmiddels verscheidene corruptieonderzoeken tegen alle vier de zonen, onder meer voor het wegsluizen van publiek geld naar familie, vrienden en in vastgoed. Ook zou een aantal zoons de omvangrijke productie van nepnieuws hebben aangestuurd en zich schuldig gemaakt aan de verspreiding van misinformatie, onder meer tijdens pandemie.

Echtscheiding op komst?

Ondanks alle aantijgingen tegen hem en zijn familie blijft Bolsonaro voor zijn miljoenen aanhangers een Messias-achtig figuur. Hij mag dan president af zijn, zijn ideologie – het bolsonarismo –, heeft wortel geschoten in Brazilië. Dat schept ook verplichtingen, zegt historica Heloise Starling. „Hij zal zijn aanhang wel moeten blijven voeden. De stilte die er nu is, maakt dat er veel gespeculeerd wordt. Voor iemand die altijd verbaal is en zeer uitgesproken lijkt zwijgen geen goed teken. Maar bij Bolsonaro weet je het nooit. We hebben geen idee waar hij al dan niet toe in staat is.”

Bolsonaro’s afwezigheid biedt ook kansen aan politieke geestverwanten, die zelf op zoek zijn naar meer macht. „Er zijn veel meer kapers op de kust die willen profiteren van het bolsonarismo.” Starling doelt op iemand als vicepresident Mourão die gekozen is als senator voor de deelstaat Rio Grande do Sul en belooft fel oppositie tegen Lula te voeren.

Ook Bolsonaro’s huidige echtgenote Michelle Bolsonaro zou politieke ambities hebben en uit zijn op een machtspositie. Tijdens de verkiezingscampagne werd zijn 27 jaar jongere echtgenote halsoverkop ingezet om de cruciale vrouwenstem voor Bolsonaro binnen te slepen. Ze ging op tournee door het land en steeg snel in populariteit. Naar de buitenwereld toe wordt de indruk gewekt dat de twee een innig en hecht huwelijk hebben waarbij familiewaarden en religie – stokpaardjes van Bolsonaro – een grote rol spelen.

Lees ook: De Bolsonaristas dromen van een coup

De werkelijkheid zou een stuk minder rooskleurig zijn. Afgelopen week berichtte Braziliaanse media dat Michelle Bolsonaro een advocaat in de arm had genomen om een echtscheiding door te zetten. Ook zou er onenigheid zijn tussen haar en Bolsonaro’s zoon Carlos en weigert ze mee te reizen met Bolsonaro naar de VS.

Een interne machtsstrijd binnen de Bolsonaro-clan en met bondgenoten sluit Sterling niet uit. Zo’n versplintering kan voordelig zijn voor het, volgens haar, hoognodige herstel van de democratische instituties na vier jaar Bolsonaro. „Instituten zoals het Hooggerechtshof zijn systematisch aangevallen de afgelopen jaren. Bolsonaro heeft als autoritaire leider, met steun van zijn zonen, de democratie uitgehold. Hoeveel invloed ze nog zullen uitoefenen op de achterban en hoe agressief ze aan hun terugkeer zullen werken, zullen we de komende jaren meemaken.”

Profiel Lula zaterdag in NRC Weekend