Door een akkoordje met God speelt dit Duitse dorp al eeuwenlang de passie

Breed gebeend op glimmende laarzen en in een lange klokkende jas ondervraagt Pontius Pilatus de Jezus-figuur op het podium in het Beierse Oberammergau. Het kostuum van de Romein doet nadrukkelijk denken aan een SS-uniform. „Ben jij de koning der Joden?”, vraagt Pilatus. Jezus, lang sluik haar, antwoordt lijdzaam: „Mijn rijk is niet van deze wereld.”

Het passiespel dat in Oberammergau dit jaar voor de 42ste keer wordt opgevoerd is in vele opzichten ook niet helemaal van deze wereld. In het bergdorp, vlak bij de hoogste berg van Duitsland Zugspitze en de Oostenrijkse grens, werkt een derde van de inwoners mee aan een spectaculair toneelstuk over leven en dood van Jezus.

De dorpsbewoners spelen het stuk sinds 1634. Een jaar daarvoor werd het dorp na de ontberingen van de Dertigjarige Oorlog (1618-1648) getroffen door de pest, en aangemoedigd door de geestelijkheid gooide de gemeente het op een akkoordje met God: ze zouden iedere tien jaar de lijdensgeschiedenis spelen als ze voortaan verschoond zouden blijven van de plaag.

Voor veel internationale bezoekers is het een soort bedevaart

Frederik Mayet, vertolker Jezus

Sinds dat jaar stierf er naar verluidt niemand meer aan de pest, en de Oberammergauers bleven spelen. Ook andere dorpen in de regio gingen een dergelijk contract aan – in de streek ligt achter iedere berg een klooster – maar nergens hield de traditie stand. Dit jaar doen ongeveer 1.800 dorpsbewoners mee aan het zes uur durende stuk, waarin een aantal scènes uit de laatste dagen van Jezus bijna in realtime wordt nagespeeld. Alleen al de kruisiging duurt een uur. Tussen de scènes door speelt een orkest en zingt een koor, uitsluitend bezet door Oberammergauers – en dat word je niet zomaar: je mag alleen meedoen als je in de plaats bent geboren of er twintig jaar woont.

Oberammargau’s dna

De opvoering van het stuk mag geen concreet doel meer dienen, het wordt dit jaar niettemin honderd maal gespeeld, van half mei tot begin oktober. Door die andere ziektekiem moest de editie van 2020 twee jaar worden uitgesteld. Het trekt veel Duitsers en ook een internationaal publiek, hoofdzakelijk Amerikanen, die hoe dan ook dol zijn op ‘Bavaria’.

„Voor veel internationale bezoekers is het een soort bedevaart”, vertelt Frederik Mayet, die dit jaar Jezus speelt. Normaal gesproken is Mayet (42) artistiek directeur en woordvoerder van het Volkstheater in München. In 2010 was hij ook al Jezus, in 2000 speelde hij Johannes. Zijn zoon heeft dit jaar ook een kleine rol, hij brengt het brood bij het Laatste Avondmaal. „Maar veel andere bezoekers hebben niets op met de kerk.” Voor de dorpsbewoners geldt iets soortgelijks: „Er is niemand die nog gelooft dat de pest terugkomt als we niet meer spelen. Voor een aantal is het wel belangrijk dat we ons aan de gelofte van onze voorouders houden, maar voor de meesten zit het spel in het dna.”

Toch spelen en zingen de Oberammergauers nog alsof hun leven er vanaf hangt. De grote betrokkenheid wordt zichtbaar in de openingsscène. Mayet, Jezus dus, rijdt op een ezel het podium op, om hem heen verdringen zich moeders met baby’s, ouderen, kinderen, allen in lichte lange gewaden, sommigen hebben een schaap of een geit bij zich. In de chaos waggelt een peuter met uitgestrekte armen richting een geit, een vrouw vangt het kind op net voordat het naar de gekromde horens kan grijpen. Aan de randen van het toneel leunt een oudere man op een stok. De oudste Oberammergauer die meespeelt is 98, de jongste is nu acht weken; het kind van de acteur die Petrus speelt.

In 2016 interviewde NRC Ted Neeley, die al honderden keren Jezus speelde. Lees dat interview hier.

Om mee te kunnen doen, nemen de Oberammergauers maanden verlof op. Het stuk wordt vijf keer per week opgevoerd, dus iedere rol en ieder instrument is dubbel bezet om te kunnen rouleren. De vrouw die Maria speelt is in het dagelijks leven stewardess, degene die de rol van apostel Johannes heeft is student aan de hotelschool. De oudste hoofdrolspeler is 80, speelt hogepriester, en is gepensioneerd docent. Hij deed in 1950 voor het eerst mee, als achtjarige, was tussendoor al solist en speelde een andere keer Pilatus.

De oudste deelnemer aan het passiespel is 98, de jongste acht weken – het kind van de acteur die Petrus speelt

Vrij nemen is niet het enige offer dat van de spelers wordt gevraagd. Ruim een jaar voor de opvoering, op Aswoensdag, gaat de ‘baard- en haarverordening’ in – iedereen die meespeelt, man of vrouw, mag zich vanaf dat moment niet meer scheren of naar de kapper. Een Berlijnse bezoeker vertelt dat hij afgelopen winter bevreemd in een berghut op de Zugspitze zat; alle obers hadden lange baarden.

Sissi, Puccini en Hitler bezochten het

In de loop der jaren heeft het schouwspel een rits historische figuren getrokken. De latere keizerin Sissi kwam er als kind, net als veel andere Europese staatshoofden, de componisten Giacomo Puccini en Franz Liszt waren er. In 1934 stond het toneelstuk in het teken van het nationaalsocialisme. Er was destijds discussie over de lange haren van de spelers – mannen met lange haren pasten niet in het nazisme, en voor de posters werden alleen kortharige mannen genomen. Hitler was er ook in 1934, en prees de rol van Pontius Pilatus, die „qua ras en intelligentie” duidelijk superieur zou zijn geweest. Joseph Goebbels halveerde de entreeprijs zodat zoveel mogelijk Duitsers het konden gaan zien.

In de jaren vijftig speelden de Oberammergauers dezelfde enscenering als in de jaren dertig. De beschuldiging dat het passiespel antisemitisch is laaide op, en is nog altijd thema. De huidige regisseur Christian Stückl wil het stuk nadrukkelijk van alle antisemitische elementen ontdoen – waar vermoedelijk ook de keus vandaan komt om de Romein Pilatus als grootste boosdoener te ensceneren en hem het SS-uniform aan te trekken. In de bewerking van Stückl is het conflict tussen Jezus en zijn aanhangers, en de Joodse hogepriesters, haast een politiek conflict, een conflict tussen een goeroe met een zalvende boodschap en een soort mainstream. In een tijdsgewricht met een teveel aan goeroes heeft de mainstream onwillekeurig de sympathie.

Eveneens in de jaren vijftig besloten de Oberammergauers de oude regel – dat iemand tien jaar in het dorp moest wonen om mee te mogen spelen – aan te scherpen naar twintig jaar. „Na de oorlog kwamen er veel vluchtelingen uit het oosten”, legt Mayet uit, Duitsers die na de oorlog uit Polen, Tsjechië of Hongarije moesten vertrekken. De Oberammergauers hadden geen zin in de deelname van de nieuwe dorpsgenoten en legden de lat om mee te doen aan het stuk hoger.

In geen enkel land is de Matthäus-Passion zo populair als in Nederland. Wat moet je ervan weten? Vijf vragen en antwoorden.

Volgens Mayet wordt die aanscherping in de komende jaren teruggedraaid. Niet dat er anders te weinig kandidaten overblijven om mee te spelen. De gemeente investeert de inkomsten uit het toneelstuk in een nieuwe generatie toneelspelers en musici. Mayet: „Kinderen gaan vanaf groep drie of vier in een koor, als je in het orkest wilt spelen wordt een instrument door de gemeente ter beschikking gesteld en het lesgeld voor de helft betaald.”

Oberammergau brengt dan ook een bovengemiddelde hoeveelheid toneelmensen voort, aldus Mayet. „Heel veel werken in film, televisie, muziek of theater door het hele land.” De muzikaal leider is ook in de intervallen in Oberammergau om de volgende generatie klaar te stomen, het niveau van de musici is hoog. Regisseur Stückl is geboren in Oberammergau, en werkt normaal gesproken met gerenommeerde theaters en operahuizen in Oostenrijk en Duitsland. Het decor wordt gedaan door een Oberammergauer die hoogleraar aan een toneelschool in Berlijn is. „En eens in de tien jaar komt iedereen met nieuwe expertise terug.” De volgende editie is in 2030.