De strijd voor veilige abortus in Sierra Leone

Tegen de tijd dat het bloeden begon, was Mayeni, 25, niet meer bang. Drie maanden waren voorbij gegaan. Maanden waarin haar vriendje stopte zijn telefoon op te nemen en, toen ze hem vanaf een ander nummer belde, van telefoon veranderde. Waarin haar tengere buik langzaam begon op te zwellen en de paniek in haar groeide. Als haar moeder erachter zou komen dat ze weer zwanger was, zou ze haar vast en zeker op straat zetten. Waar moest ze dan heen?

In het schemer van de nacht, aan de andere zijde van de uit golfplaten opgetrokken sloppenwijk in Freetown waar Mayeni met haar moeder, zusje en zoontje woont, vertelt ze fluisterend. Over de vriendin die haar meenam naar een vrouw die haar kon ‘helpen’. Hoe die een bedrag vroeg dat Mayeni onmogelijk kon betalen. Hoe zij haar smeekte en smeekte. 100 Leones, zo’n 7,50 euro, was alles wat ze had. Over hoe bitter het sap van de plant smaakte. En hoe toen het bloeden begon.

Ze kan het navertellen. Met een matte stem en lege ogen, maar toch. Veel jonge meiden als zij hebben minder geluk in Sierra Leone, waar abortussen illegaal zijn en het sterftecijfer onder zwangere vrouwen met 1.120 doden op 100.000 geboortes één van de hoogste ter wereld is. Zo’n 10 procent van de sterfgevallen is volgens deskundigen het gevolg van kwakzalvers en traditionele genezers die weggestopt in spreekwoordelijke steegjes beloven zwangerschappen te kunnen beëindigen.

Al jaren dringen activisten en zorgverleners erop aan het abortusverbod te versoepelen. Het stamt nog uit de tijd dat Sierra Leone een Britse kolonie was. Maar terwijl andere Afrikaanse landen hun abortuswetgeving langzaam liberaliseerden, bleef Sierra Leone als een van de weinigen stug de oude regels hanteren. Nu lijkt dan toch een grote verandering aanstaande. In Freetown wordt momenteel druk geschreven aan een nieuwe wet die het recht op abortus moet verruimen.

Voorstanders hopen dat het parlement er nog deze maand over zal stemmen. Alleen is nog onzeker hoe ver de nieuwe wet zal gaan. Mag een abortus straks alleen bij levensgevaar? Ook bij verkrachting? Of toch onder meer omstandigheden?

Artsen zien sneetjes in de baarmoederhalsmond van takken of andere objecten.

,,Als de wet er komt, is dat hoe dan ook een gamechanger”, zegt Felix Ikenna bijna plechtig. De arts zit in zijn fel wit verlichte kantoortje in het centrum van Freetown, zijn handen voor zich leunend op zijn bureau. Ikenna is verbonden aan Marie Stopes, een ngo die zich wereldwijd inzet voor het recht op veilige abortus en geboorteplanning. In Sierra Leone leidt die verschillende klinieken waar onder andere complicaties na illegale abortussen worden behandeld.

Alles heeft Ikenna daar wel gezien. De bloedingen door verkeerd medicijngebruik, soms zo hevig dat bloedtransfusies nodig zijn. Infecties. Sneetjes in de baarmoederhalsmond van takken of andere objecten die zijn gebruikt. Soms komen ze te laat. Één ding is helder, zegt de arts, die net als de meesten waarmee NRC spreekt zijn woorden zorgvuldig kiest. ,,Het huidige verbod helpt niet.”

Eerste poging

Het was president Julius Maada Bio die in juli de kentering inzette. Staand op een podium bij een conferentie over seksuele gezondheid en rechten in Freetown verkondigde hij dat zijn regering ,,unaniem” achter een nieuwe wet stond die moederschap in zijn land veiliger moet maken. Met de mogelijkheid tot abortus als onderdeel daarvan.

,,In een tijd waarin seksuele en reproductieve gezondheidsrechten voor vrouwen ofwel worden vernietigd of bedreigd, zijn we trots dat Sierra Leone het voortouw kan nemen met progressieve hervormingen”, zei Bio in een weinig verhullende verwijzing naar de Verenigde Staten, waar sinds de vernietiging van ‘Roe v. Wade’ door het Hooggerechtshof precies het omgekeerde gebeurt.

Die uitspraak kwam niet uit het niets. De afgelopen jaren werkten ambtenaren van het ministerie van Gezondheid en een coalitie van vrouwenrechtenorganisaties nauw samen aan het raamwerk voor een wet die het wél zou halen. Wel, omdat een eerdere poging in 2015 mislukte. Tweemaal stemde het parlement dat jaar met overmacht vóór een ‘veilige abortus’-wet, waarin het recht op abortus tot twaalf weken stond verankerd. Maar de president destijds weigerde te tekenen.

,,Er was veel druk vanuit religieuze leiders”, vertelt Fodie Paul Oniel Kamara. De 55-jarige activist geldt als een van de voornaamste stemmen in Sierra Leone die strijdt voor meer zelfbeschikking van vrouwen. ,,Die waren het hier absoluut niet mee eens.” De wet was erg ambitieus, geeft hij toe. Maar ook was volgens hem weinig gedaan om mensen voor te bereiden. Toen Kamara het jaar erop betrokken raakte bij een nieuwe poging, besloot hij het anders aan te pakken.

,,We zijn naar iedere chiefdom, naar ieder district gegaan en hebben overal consultaties gehouden. Met de vrouwen, traditionele leiders, religieuzen.” Hun zorgen aanhoren, hun bezwaren. Vooral de imams en priesters waren stellig. Dan probeerde hij zijn theorie uit. Wat nou als de dochter van iemand uit je kerk verkracht was en nu zwanger, wat zou je dan adviseren? En als het je eigen kind was? Hoe dichterbij Kamara het bracht, hoe minder stellig de antwoorden werden.

Wat hun campagne ook hielp: de komst van een nieuwe regering in 2018 en een president voor wie het terugdringen van moedersterfte een belangrijk thema werd. Die dag dat Bio op het podium stond, zat Kamara in de zaal. Met fikse koppijn, grapt hij. ,,Zo hard heb ik geschreeuwd.”

Gevaar

Sierra Leone, met zijn 8,3 miljoen inwoners, is één van ’s werelds armste landen. Een decennialange brute burgeroorlog holde het toch al zwakke zorgstelsel volledig uit. Aan het einde in 2002 waren klinieken verwoest en artsen gevlucht. Toen kwam in 2014 een ebola-epidemie. Hoeveel dieper je nu de provincies in trekt, hoe groot de tekorten nog zijn. Aan apparatuur, personeel, aan bloed voor transfusies. Tegelijk is het aantal tienerzwangerschappen met 30 procent torenhoog.

Is bevallen in zo’n scenario al een risico, illegale abortussen zijn dat nog meer.

Lees ook dit interview met arts en abortusactiviste Rebecca Gomperts

Haar moeder is er nooit achtergekomen, vertelt Mayeni. Vandaar dat ze haar achternaam niet in de krant wil (die is wel bij de redactie bekend) en haar ogen steeds opschieten als er stemmen in de buurt klinken. Als haar vriendje destijds zijn verantwoordelijkheid had genomen, was ze nooit naar die traditionele genezeres gegaan, zegt ze zachtjes, haar dunne armen stevig om het jongetje, haar eerste, dat op haar schoot in diepe slaap verkeert.

Het bloeden ging drie dagen door. Op advies van de vrouw droeg ze pampers, maandverband was niet genoeg. Naar het ziekenhuis durfde ze niet. Wie weet wat daar zou gebeuren.

In een klein kamertje in een groot kraamziekenhuis in Freetown gooit een zuster haar handen in de lucht. De tafel naast haar is nauwelijks zichtbaar onder alle papieren dossiers, in de hoek opgestapelde dozen vol medicijnen. Ze zet haar bril op haar voorhoofd en wrijft in haar ogen. Bijna iedere dag komen ze op deze afdeling binnen, vertelt ze. Soms zijn het nog tienermeiden, soms moeders met al vijf kinderen. Met allerhande complicaties.

Dat is de impact van het huidige verbod, zegt de zuster, die geen toestemming heeft om te praten en daarom anoniem blijft. ,,Er gaan mensen dood. Jonge mensen. En bij ons zorgt het voor een hoge werkdruk.” Zelfs is ze net als een aantal collega’s op haar afdeling getraind om middels vacuümaspiratie abortussen uit te voeren. Officieel om na beunhazerij het achtergebleven weefsel weg te halen. Maar niet alleen dan, laat ze voorzichtig doorschemeren. ,,Als een vrouw naar ons toekomt en ‘er’ om vraagt, dan helpen we haar. Hier is het veilig.”

Elders hoort NRC soortgelijke verhalen. In een klein ziekenhuis aan de rand van de hoofdstad vertelt een arts dat ook hij ondanks het verbod vrouwen helpt die een abortus willen. ,,Ik zie het als mijn plicht”, zegt hij gedecideerd. ,,Ik ben ervan overtuigd dat ik zo levens red.” Ook hij wil anoniem blijven. Niet uit angst voor de politie (,,Geloof me, ook zij komen met hun kinderen naar mij toe”), maar voor zijn streng islamitische vader. Die zou niet meer met hem praten.

Het lastige is, zegt de arts, zeker tienermeiden weten niet dat ze ook bij ziekenhuizen als dat van hem kunnen aankloppen. ,,Gezien de huidige wet kan ik dat niet van de daken schreeuwen.”

De wet waar nu druk aan wordt geschreven moet daar iets aan doen. Deze „wet voor veilig moederschap en reproductieve rechten” gaat over veel. Over het recht op geboortezorg, anticonceptie en seksueel onderwijs. En abortus. Waar je die kunt krijgen, wie daartoe bevoegd is. En met sancties voor de (zogenaamde) artsen en apotheken die zich daar niet aan houden.

Dat deze wet een stuk breder is dan in 2015, helpt om tegenstanders over de streep te trekken, zegt activist Kamara. Maar, geeft hij toe, zo ver als toen zal deze wet niet gaan. Veel kan – en mag – hij nog niet zeggen, maar het meest waarschijnlijke scenario is dit: een abortus mag straks wanneer de gezondheid van de moeder of foetus in gevaar is, bij verkrachting of bij incest. Het liefst had hij gezien dat abortus voor iedereen toegankelijk zou worden, zegt Kamara.

Maar je moet ergens beginnen. ,,Dit is het zwaarste deel, zorgen dat een wet erdoor komt.” Daarna, zegt de activist met een grijns die een plan verraadt, kunnen ze werken aan amendementen.