De Gaza-oorlog zet het hele Midden-Oosten op scherp

Met het bloedbad dat Hamas op 7 oktober in Zuid-Israël aanrichtte kwam het Israëlisch-Palestijnse conflict, dat de laatste jaren wat achter de horizon was gezakt, in één klap weer volop in de schijnwerpers. Met een niets en niemand ontziend offensief, dat al aan ruim 26.000 Palestijnen het leven heeft gekost, probeert Israël Hamas sindsdien definitief uit te roeien.

De Gaza-oorlog maakt in de hele regio zoveel krachten los dat velen vrezen dat die ook naar andere delen van het Midden-Oosten zal overslaan. Gezien het toch al grote aantal smeulende brandhaarden daar is zo’n uitdijende oorlog niet denkbeeldig. Op verscheidene plaatsen lijkt zo’n escalatie zelfs al gaande.

Niet voor niets waarschuwde de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, Antony Blinken, deze week dat het Midden-Oosten „de gevaarlijkste fase” in meer dan vijftig jaar doormaakt. „Dit is een ongelooflijk instabiele tijd in het Midden-Oosten”, vertelde hij journalisten. „Ik zou willen betogen dat we niet zo’n gevaarlijke situatie hebben gezien als waarmee we nu worden geconfronteerd sinds tenminste 1973.” Hij doelde op de Yom Kippoer-oorlog van Egypte en Syrië met Israël.

Hoe labiel de regio momenteel is, illustreren de reisadviezen van het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken. Syrië, Libanon, Jemen, Libië, Soedan, Iran en Irak (dat laatste grotendeels) zijn allemaal vuurrood gekleurd op de begeleidende kaartjes en kunnen dus beter worden gemeden. Ook Israël is niet veilig en hetzelfde geldt deels voor Egypte.

Terwijl in de Gazastrook Israël en Hamas elkaar bevechten, komen bij de confrontaties elders in het Midden-Oosten vooral de Verenigde Staten en Iran steeds meer tegenover elkaar te staan. Overigens nog niet direct maar vooral in de vorm van botsingen tussen pro-Iraanse milities – door Iran wel aangeduid als ‘As van het verzet’ – en de VS met enkele bondgenoten. Hoe autonoom die pro-Iraanse groepen opereren, is onduidelijk. Vooral de Houthi’s in Jemen zijn geen marionetten van Iran.

Libanese functionarissen inspecteren een voertuig bij het gebouw in Beiroet, waar de nummer twee van Hamas, Saleh al-Arouri op 2 januari bij een Israëlische drone-aanval om het leven kwam. Foto EPA

De potentieel gevaarlijkste brandhaard buiten Gaza bevindt zich aan de Israëlisch-Libanese grens. Daar schieten het aan Iran gelieerde Hezbollah en het Israëlische leger al sinds 7 oktober op elkaar. Hezbollah is veel sterker dan Hamas, waarmee het nauwe banden onderhoudt. Het beschikt ook over meer en zwaardere raketten dan Hamas.

Israël beschouwt Hezbollah al langer als een bedreiging en eist dat het zich terugtrekt achter de Litani-rivier, conform een resolutie van de VN-Veiligheidsraad. Hezbollah houdt zich daar al jaren niet aan. Volgens sommige berichten zou Israël overwegen na Hamas af te rekenen met Hezbollah. Evenmin valt uit te sluiten dat Hezbollah na een nieuwe Israëlische actie (zoals de liquidatie van de nummer twee van Hamas, Saleh al-Arouri, in Beiroet begin januari) Israël harder zal willen aanpakken.

Toch gaan de meeste analisten er nog van uit dat noch Hezbollah en zijn steunpilaar Iran, noch Israël uit zijn op een grotere oorlog. Naar verluidt hebben de VS Israël wel steun beloofd als het wordt aangevallen maar niet als het Hezbollah zelf aanvalt.

Minder behoedzaam gaan de Houthi’s te werk, die zich hebben opgeworpen als de meest standvastige bondgenoten van Hamas in de regio. Niet louter om de Palestijnen, maar ook om hun populariteit in eigen land te verhogen. De Houthi’s voeren al maanden (raket)aanvallen uit op passerende koopvaardijschepen in de Rode Zee en de Golf van Aden. Inmiddels hebben veel transportbedrijven hun route verlegd via Kaap de Goede Hoop.

Waarschuwingen van de VS met die aanvallen op te houden sloegen de Houthi’s in de wind. Sinds 12 januari voeren de VS, het Verenigd Koninkrijk en enige bondgenoten, waaronder Nederland, daarom aanvallen uit op de raketlanceerplaatsen van de Houthi’s. Behalve het kleine Bahrein hebben de VS echter geen andere Arabische coalitiegenoten gevonden. Geen Arabier wil schouder aan schouder met de VS en Israël worden gezien. Saoedi-Arabië wil bovendien vermijden dat de Houthi’s de oorlog tegen de Saoediërs, die sinds 2015 woedde, hervatten. Er is nu een bestand maar nog geen vrede. De Amerikaanse acties hebben de Houthi’s nog niet het zwijgen opgelegd.

Amerikaanse militairen patrouilleren in de plaats Tal Hamis in het noordoosten van Syrië, vorige week. Foto Delil Souleiman/AFP

Steeds onrustiger wordt het ook in Irak en Syrië, beide al jaren zeer instabiele landen. Pro-Iraanse milities uit Irak, die al langer proberen de Amerikanen te verjagen uit het Midden-Oosten, hebben die pogingen de laatste weken opgevoerd. Soms in Irak zelf, soms in Syrië. De Amerikanen voeren regelmatig vergeldingsacties uit. Zo doodden ze op 4 januari de nummer twee van de Volksmobilisatietroepen (PMF) in Bagdad. Maar de milities laten zich niet intimideren en zetten hun acties tegen Amerikaanse doelen voort. Afgelopen zondag doodden ze zelfs drie Amerikanen op een basis net over de Syrische grens in Jordanië.

In Syrië is het beeld zo mogelijk nog complexer doordat niet alleen de VS maar ook Israël hier soms aanvallen uitvoert op Iraanse of pro-Iraanse groepen. Soms gaat het om wapenkonvooien, al dan niet voor Hezbollah, soms om Iraanse adviseurs. Vorige week vuurde ook Iran een raket af op Noordwest-Syrië, die gericht zou zijn geweest op een basis van Islamitische Staat. Ook in het noordoosten, waar de Koerdische YPG de dienst uitmaakt, is het al jaren onrustig. In die regio zitten ook nog negenhonderd Amerikaanse militairen.

Ook tussen Iran en Pakistan botert het niet. Iran en Pakistan betichten elkaar ervan Baloetsji rebellen te steunen. Iran vuurde daarom vorige week raketten op Pakistan af, waarop de Pakistanen de Iraniërs prompt met gelijke munt terugbetaalden.

Ook in Arabisch Noord-Afrika smeulen conflicten. In de Sinaï verblijven radicale fundamentalisten, die soms botsen met het Egyptische leger. Egypte kijkt bovendien bezorgd naar de bloedige burgeroorlog, die dit voorjaar in het buurland Soedan is losgebarsten. In Libië raken de milities van de rivaliserende regeringen van Oost- en West-Libië soms slaags, terwijl in het verre westen het door Algerije gesteunde bevrijdingsfront Polisario de Westelijke Sahara probeert te heroveren op Marokko.

Mochten Israël en Hamas een wapenstilstand bereiken, dan slinkt de kans op een grotere oorlog in het Midden-Oosten opeens aanzienlijk. Onvermijdelijk is zo’n armageddon hoe dan ook niet.