Het was een nogal zuinig berichtje waarmee Marine Le Pen, leider van de Franse Rassemblement National (RN), in eerste instantie Navalny herdacht. „Ik verneem dat Aleksej Navalny, politiek activist die de democratie verdedigde, dood is. Aan zijn naasten en zijn politieke familie bied ik mijn condoleances aan”, noteerde ze vrijdag op X.
Haar Europees lijsttrekker Jordan Bardella kwam met een onsje meer empathie. „Dit is een nieuwe tragedie voor alle voorvechters van de mensenrechten en de fundamentele vrijheden”, liet hij via hetzelfde medium weten. Hun Nederlandse bondgenoot Geert Wilders had Navalny’s dood „in een barbaarse strafkolonie van een barbaars regime” toen al lang en breed „verschrikkelijk” genoemd.
Minder dan vier maanden voor de Europese verkiezingen komen radicaal-rechtse partijen, die in veel gevallen warme banden met het Rusland van president Vladimir Poetin hebben onderhouden, niet zo makkelijk weg met vage of dubbelzinnige solidariteitsverklaringen. In peilingen voor die verkiezingen staat het radicaal-rechtse blok op forse winst. Na de christen-democraten en de sociaal-democraten kunnen de in de groep Identiteit & Democratie samenwerkende partijen de derde fractie in het Europees Parlement gaan vormen. De RN van Le Pen, de Lega in Italië en de AfD in Duitsland zijn hofleveranciers van parlementsleden van deze groep. Net als na de Russische inval in Oekraïne in 2022 wordt nu extra op ze gelet.
Lees ook Franse presidentsverkiezingen op de kop door oorlog in Oekraïne
Iedere partij heeft een ander verleden met Rusland en reageert daarom natuurlijk anders, zegt politiek onderzoeker Jasper Praet van de Universiteit van Gent telefonisch. Nu de link met Moskou door de veranderde omstandigheden „niet meer zo goed in de strategie past”, zegt hij, willen ze er in het algemeen ook zo min mogelijk aandacht op vestigen. Een inlevend bericht over Navalny kan zo een averechts effect hebben. Maar geen bericht net zo goed. „Ze willen niet met de gewelddaden van Moskou geassocieerd worden, en dus ook op geen enkele manier anderen de kans geven dat verleden in herinnering te brengen.”
Orbán en de leiders van Vlaams Belang en de AfD hielden zich na de dood van Navalny ostentatief stil
Krokodillentranen
Dat leidt snel tot penibele situaties. In een televisie-interview schakelde Marine Le Pen zondag een tandje bij. De dood van Navalny was „een erg belangrijk verlies voor de Russische democratie”, zei ze. Ze kritiseerde bovendien de omstandigheden waaronder hij gevangengezet was. De „detentieomstandigheden” zijn „zeer zeker” een van de redenen van zijn dood geweest, stelde ze. Dat maakt de „Russische macht […] verantwoordelijk”. Het is „een vorm van zwakte om politieke tegenstanders op te sluiten”, zei ze er onomwonden bij.
Dat kan zo zijn, haar critici wezen er meteen op dat juist de RN in 2021 nog in het Europees Parlement tegen een resolutie heeft gestemd die opriep tot het vrijlaten van Navalny. Precies een jaar geleden, in februari 2023, onthield haar partij zich van het stemmen voor een resolutie waarin de omstandigheden waaronder Navalny vastzit werden veroordeeld.
„Krokodillentranen” dus, oordeelden politici van de partij van president Emmanuel Macron collectief. Want had Le Pen zich niet jarenlang lovend over Poetin uitgelaten? En had haar partij in 2014, het jaar van de Russische inname van de Krim, niet een campagnelening gekregen van een Russische bank? De Europarlementariër die destijds bemiddelde, Jean-Luc Schaffhauser, zou volgens een recente publicatie in The Washington Post nog altijd namens het Kremlin proberen pro-Russische politici in Europa verkozen te krijgen. Vooral Frankrijk, stond in Kremlin-documenten waar de krant de hand op had weten te leggen, was „bevattelijk voor politieke opschudding”. En zo belandde Le Pen toch weer in een haar onwelgevallige discussie over die destijds aanzienlijk pro-Russischer houding dan nu.
Lees ook Moskou leent aan Le Pen in hoop EU te verzwakken
Nauwe banden
Uit data-onderzoek van populisme-specialisten Adam Holesch (Institut Barcelona d’Estudis Internacionals) en Piotr Zagórski (Uniwersytet SWPS Warschau) blijkt dat radicaal-rechtse partijen die nauwe banden met Moskou onderhielden daar na de grootschalige invasie van Oekraïne door Rusland in februari 2022 van teruggekomen zijn. Hun stemgedrag in het Europees Parlement werd in de meeste gevallen althans een stuk kritischer richting Rusland.
Dat gold in het bijzonder voor het Hongaarse Fidesz van premier Viktor Orbán, voor Vlaams Belang, het Nederlandse JA21, de Oostenrijkse FPÖ, de AfD en de RN. Orbán en de leiders van Vlaams Belang en onder andere de AfD hielden zich na het overlijden van Navalny tot nu toe niettemin ostentatief stil. Overigens net als Donald Trump in de VS, lang een ander idool van Europees radicaal-rechts – totdat de presidentskandidaat met een warrige verklaring kwam waarin hij weliswaar Navalny noemde, maar in zijn dood vooral het „verval” van Amerika gereflecteerd zag.
Het Spaanse Vox, de Poolse partij PiS en onder andere Fratelli d’Italia, de partij van de Italiaanse premier Giorgia Meloni, waren ook al vóór 2022 kritisch op Rusland en Russische inmenging in Europa en dat was te zien aan hun verklaringen nu.
Vredestichters
Meloni, die overigens in december nog het podium deelde met Poetin-adept Elon Musk, noemde de dood van Navalny „een nieuwe treurige pagina die een waarschuwing voor de internationale gemeenschap” is. Musk zelf zei tot nu toe niets, maar dinsdag werd wel bekend dat zijn bedrijf X het account van Navalny’s weduwe tijdelijk had opgeschort, volgens X vanwege technische problemen.
Lees ook Dit is wat Poetin wil met de populisten in Europa
Meloni’s coalitiegenoot Matteo Salvini, van Lega, was weer wat dubbelzinniger na de verklaring van Joelia Navalnaja over de schuld van Moskou door „niet met vingers te willen wijzen”. Salvini’s partij kwam eerder deze maand nog in opspraak toen bleek dat bij een toch al omstreden poging tot het verkrijgen van Russische partijfinanciering in 2018 ook een spion van inlichtingendienst FSB betrokken was. Toen Salvini afgelopen maandag aankondigde dat zijn partij zou deelnemen bij een herdenkingsmars in Rome voor Navalny, rakelde de oppositie die hele Russische voorgeschiedenis weer op, net als bij Le Pen. Tegen een radiozender zei Salvini dat de dood van Navalny „goed onderzocht” moet worden.
De dood van Navalny, zegt onderzoeker Adam Holesch door de telefoon, kan voor radicaal-rechts dezelfde impact hebben als de invasie van Oekraïne door Rusland in 2022. „In de hoop in te spelen op oorlogsmoeheid in het Westen, volgen deze partijen sinds een tijdje de lijn van Orbán, die zich als een soort vredestichter heeft opgeworpen. Je ziet dat heel erg bij de AfD en de RN. De felheid van alle reacties op de dood van Navalny en de rol van Moskou straalt op zo’n moment extra slecht op ze af.”
Update (21/2): het X-account van Joelia Navalnaja is weer bereikbaar. Dat is hierboven aangepast.
