‘De andere realiteit die je als zwarte vrouw hebt, wil ik ruimte geven’

‘Als je door deze tunnel loopt, kom je terecht in een derde dimensie, de wereld waarin zwarte vrouwen leven”, vertelt kunstenaar Patricia Kaersenhout. In een kantoorruimte achter het Amsterdamse metrostation Bullewijk, door de kunstinstelling CBK Zuidoost tot tentoonstellingszaal omgetoverd, zijn zestig van haar kunstwerken te zien, uit elf verschillende series. Speciaal voor de tentoonstelling ontwikkelde danser en dichter Devika Chotoe samen met Anne Jesuina en Paula Montecinos het optreden Forthcoming (Not Yet Here, But Always Been There), waarmee de tentoonstelling op 19 en 20 november wordt afgesloten.

De performance en de expositie The Third Dimension proberen de positie van de zwarte vrouw voor het voetlicht te brengen. Kaersenhout: „Zwarte en witte mannen hebben een heel duidelijke historische positie. Die staan soms tegenover elkaar, ze hoeven het niet met elkaar eens te zijn, maar het is wel een positie. En dan heb je nog de witte vrouw, die heeft een positie naast of tegenover de witte man. De andere realiteit die je als zwarte vrouw hebt, die complexe positie, wilde ik de ruimte geven.”

Het opeisen van een plek is een doorlopend thema in The Third Dimension. De bezoeker wordt geconfronteerd met uitgewiste gezichten van zwarte vrouwen in naaktfoto’s, waarvoor Kaersenhout de afbeeldingen uit een hardcore pornoblad sneed. „Ik heb het licht proberen te maken met de titel: Your history makes me so horny. Dat maakt het thema helemaal belachelijk.”

De vrouw als cliché

De uitgewiste gezichten zetten de manier waarop het lichaam van zwarte vrouwen tot (lust)object wordt gemaakt in een ander daglicht. Kaersenhout: „In de westerse geschiedschrijving worden zwarte vrouwen niet meegenomen; je ziet ze niet, je hoort nooit iets over ze. Ik wilde dat zo visualiseren. Waar de vrouwen wel nog steeds worden gezien, is in clichébeelden waarin het lichaam wordt geseksualiseerd. Ik wilde die twee dingen bij elkaar brengen.”

Die objectivering, of de eenzijdige vertegenwoordiging van zwarte vrouwen in de muziek en filmindustrie, speelt volgens Kaersenhout nog steeds. „Als er al een zwarte vrouw in Nederland en België een rol in een film speelt, dan is het een stereotype. Dat je je echt afvraagt, kunnen ze niet eens een rol krijgen waaruit blijkt dat we ook een andere belevingswereld hebben?”

Hoe het in de filmwereld anders zou kunnen, toont Kaersenhout in een speciaal voor deze expositie gecreëerde mini-bioscoop. Op kartonnen banken kun je kijken naar de film Le retour des femmes colibris, die Kaersenhout speciaal voor deze expositie maakte. Het is een zwartwitfilm waarin een fictief verhaal wordt verteld over de vergeten of verzwegen rol van de zwarte vrouwen die het Eerste Internationale Congres van Zwarte Schrijvers en Kunstenaars in Sorbonne in 1956 organiseerden. Kaersenhout geeft vrouwen de rollen die ze niet eerder werden toebedeeld. Ze zet een fictieve ontmoeting tussen vijf iconische vrouwen van kleur in scène in Parijs en brengt de bijdrage van vrouwen aan de zwarte emancipatiebeweging de Négritude onder de aandacht. Het congres was een van de belangrijkste bijeenkomsten van zwarte intellectuelen in de twintigste eeuw, maar de rol van vrouwen was er onzichtbaar. Omdat ook binnen de stroming van Négritude zelf het aandeel van vrouwen onderbelicht is, voert Kaersenhout ze op om ze alsnog hun plek in de geschiedenis te geven.

Kaersenhout laat ze nu aan het woord en dan hoor je de ideeën van Josephine Baker, Suzanne Césaire, Paulette, Frida Kahlo en Jeanne Nardal, alsof ze tijdens het congres in 1956 vanuit de coulissen commentaar leveren. Behalve bestaande ideeën van deze vrouwelijke kunstenaars, die in eerste instantie door de mannen waren geconfisqueerd, is er ook dichterlijke vrijheid en ruimte voor humor. Zo laat ze Kahlo de gevatte vraag stellen: „Wie heeft in godsnaam besloten om vrouwenhater Picasso de poster van de bijeenkomst te laten maken?”

Kaersenhout: „De beweging is een van de voorlopers van de Black Power Movement zoals we die kennen in de jaren zestig in Amerika. Négritude zette de negatieve connotatie om in kracht. Het is een vermenging van het woord nègre dat je kan vergelijken met het n-woord, en attitude, lef.”

Completer verhaal

Het proces om de geschiedenis vanuit een andere invalshoek te belichten, is Kaersenhout niet vreemd. Haar werk Guess Who’s Coming To Dinner Too (2017-2021) was een reactie op misschien wel het beroemdste kunstwerk uit de feministische kunstgeschiedenis, de installatie The Dinner Party (1979) van de Amerikaanse Judy Chicago. Hierin is een driehoekige tafel gedekt met 39 porseleinen borden, speciaal gemaakt voor historische en mythische vrouwen als Sappho, Hatshepsut, Virginia Woolf en Georgia O’Keeffe. Een ode van Judy Chicago aan de vrouwelijke helden van weleer, maar nooit zo beroemd werden als hun mannelijke collega’s. Kaersenhout bewonderde het werk, maar stelde ook dat Judy Chicago’s keuze te veel vanuit een westerse, witte, hetero-feministische blik was gemaakt. De variant die zij maakte plaatste iconische, zwarte vrouwen aan die tafel.

Dat spel met bestaande en nieuwe elementen is ook wat je terugziet in de speelse en vernieuwende film Le retour…. De blik wordt completer en de film biedt een herbeleving van de geschiedenis van de opkomst van de négritude-beweging. Waarbij het, ondanks de grotere interesse voor het koloniale verleden, nog best schipperen was. Kaersenhout: „Ik heb vanaf 2019 aan deze film gewerkt. Met research en nadenken over vragen als: hoe ga je het omzetten tot een script, en hoe zorg je dat het kunst blijft, hoe haal je de letterlijkheid eruit en zorg je toch dat de boodschap overkomt? Dat het niet te uitleggerig wordt. Tegelijkertijd, er komen mensen kijken die helemaal niets van deze geschiedenis afweten. Dat is een lastige balans.”

Lees ook: Kunstenaar Patricia Kaersenhout: ‘Het enige wat ik wil, is het verhaal iets completer maken’