Communistische president die dialoog zocht met VS en Italiaans rechts

In Rome is vrijdag oud-staatshoofd Giorgio Napolitano, die tweemaal president was van Italië, overleden. Hij onderging vorig jaar een operatie aan zijn buik en kampte al enige tijd met een slechte gezondheid. Napolitano, geboren in Napels, werd 98 jaar.

Na decennia in de Italiaanse politiek zijn er, het premierschap uitgezonderd, weinig functies die hij niet heeft bekleed. Napolitano werd in 1945 lid van de Italiaanse communistische partij (PCI) en maakte zijn intrede in de Italiaanse Tweede Kamer in 1953. Hij zat in het Italiaanse en in het Europese parlement, en werd voor het leven benoemd tot senator. In het kabinet van de centrum-linkse premier Romano Prodi was hij van 1996 tot 1998 minister van Binnenlandse Zaken.

In 2006 werd hij president. Het staatshoofd wordt in Italië niet rechtstreeks gekozen door het volk, maar door het parlement. Aan het einde van zijn zevenjarige termijn, in 2013, raakten de Italiaanse parlementsleden het niet eens over een vervanger, hoewel Napolitano vooraf glashelder had gesteld dat hij niet eens dácht over een nieuwe termijn: „Ik kan toch niet ver voorbij mijn negentigste president blijven?” Hij was toen al 87 jaar. Hij werd opnieuw verkozen, tegen wil en dank.

Napolitano, die als staatshoofd vijf Italiaanse premiers meemaakte, kapte ermee, twee jaar in die nieuwe ambtstermijn. In 2015 gaf hij het stokje door aan Sergio Mattarella, eveneens een nestor van de Italiaanse politiek. Mattarella is nog president, omdat de geschiedenis zich vorig jaar heeft herhaald: toen werden de Italiaanse parlementsleden het ook over zíjn opvolging niet eens.

Cruciale politieke momenten

De president bekleedt in Italië vooral een ceremoniële functie, maar speelt op cruciale politieke momenten toch een belangrijke rol. Het staatshoofd benoemt de premier en kan het parlement ontbinden (of juist niet) en bepaalt zo dus of, en wanneer, er verkiezingen worden gehouden. Dat geeft de president toch ook enigszins een politiek sturende functie.

Zo stond Italië in 2011 onder de niet aflatende druk van de internationale financiële markten. Maar toenmalig premier Silvio Berlusconi was vooral in de weer met de schandalen rond zijn eigen persoon, en gedwongen door de omstandigheden nam hij uiteindelijk ontslag. Er kwamen toen geen nieuwe verkiezingen, want president Napolitano benoemde de oud-Eurocommissaris Mario Monti aan het hoofd van een technocratische overgangsregering, die Italië op economisch gebied in rustiger vaarwater moest brengen.

Giorgio Napolitano was een vooraanstaand lid van de Italiaanse communistische partij PCI, „maar hij behoorde tot de meer gematigde vleugel”, herinnert politicoloog Franco Pavoncello, universiteitsrector in Rome, die Napolitano omschrijft als „een man die de dialoog opzocht in eigen land en daarbuiten”.

Buiten Italië ging het vooral om Amerika. In 1978 kreeg Napolitano als eerste communistische Italiaanse politicus een reisvisum voor de VS. In Italië zelf werkte Napolitano mee aan de historische toenadering tussen de communisten, waartoe hijzelf behoorde, en de christen-democratische machtspartij Democrazia Cristiana (DC). „Hij zocht de dialoog op, op een zeer moeilijk moment”, merkt Pavoncello op. De Sovjet-Unie en de Italiaanse communistische partij bestonden toen immers nog.

Dat die dialoog behalve moeilijk bovendien levensgevaarlijk was, bleek toen Aldo Moro, de eveneens gematigde partijleider van de DC, in 1978 werd ontvoerd en vermoord door de Rode Brigades. Die extreem-linkse terreurgroep wilde Moro straffen voor de historische toenadering tussen christen-democraten en communisten die gematigde politici zoals hij en Giorgio Napolitano hadden gezocht.