Column | 27 schrijvers maakten een literaire Grand Tour om Europese tegenstellingen te overbruggen

In de achttiende eeuw maakten jonge mensen uit adellijke families in Noord-Europa vaak een ‘Grand Tour’ naar het zuiden. Ze bleven overal weken of maanden hangen, bezochten alle bezienswaardigheden die er waren, bestudeerden de klassieke filosofie en schilderkunst, en beschreven in hun uitgebreide correspondenties aan vrienden en familie nauwgezet wat ze gezien, beleefd en bedacht hadden. De Grand Tour was een essentieel onderdeel van hun opvoeding. Zo maakten ze kennis met het mediterrane, humanistische Europa – een investering voor het leven. Dankzij hun brieven en dagboeken over zeden, gewoontes en landschappen genoten de achterblijvers mee.

Dit aristocratische Europa bestaat amper nog. Het hedendaagse Europa is vooral meritocratisch: mensen die zich met Europa bezighouden, komen uit alle sociale klassen. Wat telt als je hogerop wilt, is geen adellijke titel maar een hypercompetitief cv. ‘Europa’ verwijst meestal naar Brussel, Straatsburg en Luxemburg, en de Europese instellingen die daar zitten. Pure culturele armoede, vond de Franse schrijver en journalist Olivier Guez. Daarom vroeg hij 27 schrijvers – één uit elke EU-lidstaat, Jan Brokken uit Nederland – om iets van de oude Grand Tour terug te halen, door in een denkbeeldige exprestrein te stappen naar een plek met een speciale Europese, historisch-culturele betekenis. Dit boek, Le Grand Tour, werd dit jaar tijdens het Franse voorzitterschap van de EU gepubliceerd.

De verhalen zijn van wisselende kwaliteit. Maar dat van de Finse Sofi Oksanen is een juweeltje, dat bovendien goede moed geeft in bange tijden. Oksanen heeft een Finse vader en een Estse moeder, die elkaar ontmoetten toen haar vader met andere Finse arbeiders in de Sovjettijd een hotel kwam bouwen in de Estse hoofdstad Tallinn – omdat Estse bouwvakkers vaak dronken waren en bouwmaterialen achterover drukten, werden er Finnen ingehuurd.

Die veerboot symboliseerde Europa: het was „de drager van de droom van een betere toekomst”

Oksanen groeide op in Finland. Eens per jaar gingen ze met de veerboot M/S Georg Ots, bijgenaamd ‘het witte schip’, naar Estland om haar moeders familie te bezoeken. Die boot symboliseert Europa voor Oksanen: het was „de drager van de droom van een betere toekomst”. Hij voer onregelmatig. Maar elke oversteek (vier uur) „boorde een klein nieuw gaatje in het IJzeren gordijn”.

Ze ging voor het eerst toen ze vier was, in 1981. Grenzen zijn voor kleuters een abstractie. Maar „aan boord van de Georg Ots werd de kloof tussen oost en west heel concreet”. Alles was anders aan de andere oever. De Oksanens namen Finse jeans, deodorant, panties, regenjassen en damestijdschriften mee die de Estse familie gebruikte of doorverkocht op de zwarte markt. Dat was lastig, want alles moest worden verstopt – de Finse douane controleerde niets, maar de Sovjets vlooiden alle bagage door. De veerboot was er gekomen omdat de Sovjet-Unie westerse deviezen nodig had, niet omdat het de band tussen twee volkeren wilde versterken. Maar dat is precies wat er wel gebeurde: die boot opende een luikje naar het Westen. Dat gaf velen hoop. Oksanens grootmoeder geloofde heilig dat iedereen op een dag, aan beide kanten, gewoon kaartjes zou kunnen kopen voor de overtocht.

Oksanen, die alleen het IJzeren Gordijn kende, kon zich dat niet voorstellen. Maar de grootmoeder klampte zich vast aan de Estse onafhankelijkheid, die twintig jaar had geduurd voor het land werd ingelijfd in de Sovjet-Unie. Het kón, zei ze koppig. De veerboot hielp haar om die droom te koesteren.

Sommige Europeanen, schrijft Oksanen, vragen waarom we twintig jaar lang hebben geïnvesteerd in vrouwenrechten in Afghanistan, als de Taliban hen nu weer terugstuurt naar de Middeleeuwen. Verkeerde vraag, vindt zij. Kijk naar Estland nu: „Twintig jaar is genoeg als herinneringen en kennis van wat er ooit was stilletjes worden doorgegeven aan nieuwe generaties en je gaatjes blijft prikken in het IJzeren Gordijn, zoals het witte schip deed op de Baltische Zee.” Wat een prachtig beeld. Precies wat er ook met Oekraïne gebeurt.