Boekontwerper Irma Boom herontdekte haar vak in de bibliotheek van het Vaticaan

Wat is er met het boek gebeurd? Boekdesigner Irma Boom (1960) vraagt het zich in dit digitale tijdperk geregeld af. „Je ziet nu toch heel wat boeken waarbij je denkt: dat was beter een pdf gebleven.”

Met diezelfde humor en branie stapte Boom in 2018, toen ze artist-in-residence was bij het Koninklijk Nederlands Instituut en de Amerikaanse academie in Rome, de beroemde bibliotheek van het Vaticaan binnen, boordevol vragen waarop het personeel het antwoord niet wist. „Ze vroeg bijvoorbeeld: wat is jullie grootste boek, en wat is het allerkleinste? Het begin was traumatisch”, zegt priester Giacomo Cardinali, met een knipoog.

Daarna zou Irma Boom jarenlang naar Rome blijven terugreizen, om in de Vaticaanse bibliotheek manuscripten en boeken te bestuderen. „Ze deed ons inzien dat wij louter bezig waren met de inhoud, en niet met de vorm van een boek. Dankzij haar hebben we veel over onszelf en onze eigen collectie geleerd”, zegt Cardinali, een van de curatoren van de expositie van Irma Boom in de bibliotheek van het Vaticaan. Die tentoonstelling toont een unieke dialoog tussen Booms kunstzinnige boeken en de antieke werken uit de eeuwenoude apostolische bibliotheek in Vaticaanstad.

Lees ook dit interview met Irma Boom uit 2017: ‘Ik wil inhoudelijke argumenten horen. Anders word ik woedend.’

Irma Boom heeft tijdens haar carrière meer dan 500 boeken gemaakt, allemaal unieke stukken met een aparte zintuiglijke ervaring. Haar werk is onderdeel van de permanente collecties van MoMA in New York en Centre Pompidou in Parijs, en nu dus ook van de Vaticaanse bibliotheek, waaraan ze werk heeft geschonken.

Futurisme

Boom doorbreekt voortdurend de heersende conventie van het traditionele boek. Toen het idee ontstond om Irma Boom in de Vaticaanse bibliotheek te laten exposeren, vroegen de curatoren zich af wat zij tegenover zoveel frisse energie konden stellen. Ze diepten uit hun archief werk van de futuristen op, een avant-gardestroming binnen het modernisme, uit de jaren 1910 en 1920.

Lees ook: Het futurisme, de moeder van alle avant-gardes, was fascistisch

De Italiaanse futuristen koesterden radicale ideeën over vooruitgang, snelheid en technologie, en daarnaast experimenteerden ze, net zoals Boom, ook met typografie. Teksten en woorden werden ofwel schijnbaar lukraak op de pagina geplaatst, ofwel in grillige vormen gegoten. Van zulke kalligrammen toont de expositie overigens nog veel oudere fraaie Latijnse en Arabische voorbeelden.

Dat een instituut met een conservatieve reputatie als het Vaticaan voor deze tentoonstelling futuristisch werk heeft opgediept, heeft Irma Boom verrast. Het getuigt van openheid jegens wie er anders over denkt. „Het manifest van de futuristen ging toch zeer ver”, zegt Boom. „Ze wilden een tabula rasa. Echt alles moest op de schop, ook de katholieke Kerk.” Tijdens haar studiewerk merkte Boom dat zich binnen de Vaticaanse muren een evolutie voltrekt: „Heel wat afdelingen van de Vaticaanse bibliotheek worden inmiddels door vrouwen geleid. Ik voel me zelf ook onderdeel van die verandering.”

In de Vaticaanse bibliotheek ontdekte Boom dat heel wat technieken waar zij zelf graag naar teruggrijpt, ook opduiken in eeuwenoude boeken. Niet alleen kalligrammen, maar ook illustraties in de tekst, of juist hele bladzijden waar de inkt van de pagina spat, zonder ook maar één alinea. Daarop kreeg ze zelf ook al kritiek, zegt Boom: „Maar de alinea werd pas door Luther ingevoerd, om boeken ook voor niet-intellectuelen leesbaar te maken.”

Nog zo’n poging om boeken toegankelijker te maken, is het pocketboek. Een ‘modern’ idee? De expo in het Vaticaan toont het oudste exemplaar, uit 1501, met het verzamelde werk van de Romeinse dichter Vergilius. In die bundel zitten ook gedichten die het buitenleven en de natuur bezingen. Precies dat inspireerde Irma Boom toen ze voor het Guggenheim in New York de catalogus ontwierp voor de expositie Countryside, the future van de Nederlandse architect Rem Koolhaas. Ze maakte een catalogus op precies hetzelfde pocketformaat als het exemplaar dat ze in het Vaticaan had gezien. „Eerst vonden ze het bij het Guggenheim maar niks, zo’n klein boekje”, zegt Boom. „Maar toen ik vertelde wat erachter zat, vonden ze het erg leuk.”

Aluminiumpapier

Een pronkstuk van de tentoonstelling in het Vaticaan is haar boek Renault = Présent uit 2016. Het automerk vroeg haar een catalogus te maken over een nieuw prototype. Het resultaat is een zwaar boek, volledig gedrukt op aluminiumpapier, waarbij de pagina’s op elkaar gereflecteerd worden met monochrome kleuren die doen denken aan die van autocarrosserieën.

Mutilaties, uit 2017, is dan weer een eerbetoon aan het digitaliseringsproject van beschadigde boeken in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. De kartonachtige bladzijden met daarop foto’s van de gehavende boeken zijn op hun beurt ‘verminkt’ met inkepingen in de vorm van halve cirkels. Sla je de bladzijden om, dan hoor je de pagina’s knisperen. Zo bekruipt je het onbehaaglijke gevoel ook dat boek weer te beschadigen.

Boeken zijn kwetsbaar, maar Irma Boom is ervan overtuigd dat zij zullen overleven: „Tenslotte is het boek een van de meest stabiele communicatiemiddelen gebleken van de voorbije zeshonderd jaar.”