Arbeidsmigranten werd 2.100 euro en een mooie woning beloofd, maar de praktijk viel tegen

Na amper vijf minuten in gesprek met de Roemeense betrekt het gezicht van arbeidsinspecteur Marc (58). De Roemeense vrouw heeft hem net verteld dat ze nu ongeveer een half jaar bij een slachterij in Enschede de vetranden van koeienvlees afsnijdt, maar daar te weinig betaald krijgt. Het uitzendbureau belooft haar ruim 11 euro per uur, maar betaalt 7 euro. En dat geldt ook voor veel Roemeense collega’s.

Dat is onder het minimumloon. Daar ben je vast niet blij mee, zegt de inspecteur. Hij maakt foto’s van haar contract, paspoort en andere formulieren en vraagt of ze hulp wil.

De inspecteur zegt tegen de Roemeense tolk dat hij haar „warm” wil houden. En dan tegen de vrouw: „U kunt het beste doorwerken zonder iets tegen uw baas te zeggen. We houden dit even geheim.”

Afgelopen maandag en dinsdag controleerden de Nederlandse en de Roemeense arbeidsinspectie, samen met collega’s van de Duitse politie en belastingdienst, de werkomstandigheden en huizen van arbeidsmigranten in de Duits-Nederlandse grensstreek. Deze migranten snijden karbonades of sorteren pakjes bij logistieke bedrijven in Enschede, maar wonen net over de grens in Noordrijn-Westfalen.

Uit eerder onderzoek van NRC bleek dat Oost-Europese arbeidskrachten vaak onder deplorabele omstandigheden werken. Hulpverleners spreken van „moderne slavernij”. Veel buitenlandse werknemers staan ingeschreven bij de Registratie Niet-Ingezetenen (RNI). Zij hoeven daar geen huisadres op te geven, en krijgen dan wel een BSN. Het systeem omvat vier miljoen mensen. Waar zij verblijven is onbekend.

Lees ook: Hoe Oost-Europese migranten worden uitgebuit in Nederland

Extra inkomsten

In Duitsland stuiten ze tegenwoordig steeds vaker op Bulgaarse, Hongaarse en Roemeense mannen en vrouwen die daar wonen, maar via Nederlandse uitzendbureaus in Nederland werken. Door huisvesting te regelen, hebben die uitzendbureaus extra inkomsten. Maar doordat Nederland te weinig huizen heeft – tot en met 2030 moeten er 900.000 worden bijgebouwd – wijken de uitzendbureaus uit naar Duitsland. Daar kopen ze huizen en appartementen, of huren goedkope onderkomens. Huisvesten over de grens heeft voor louche uitzendbureaus nog een voordeel: het toezicht vanuit Nederland is minder scherp.

Vaak regelt het uitzendbureau zowel werk als woning en vervoer voor arbeidsmigranten, weet Rits de Boer, inspecteur-generaal bij de Arbeidsinspectie. Dat gaat meestal goed en het is handig, zegt hij, maar aan zo’n „packagedeal” kleeft een groot nadeel. Wordt een migrant ontslagen, dan wordt hij tegelijkertijd ook dakloos. De Boer: „Het maakt migranten kwetsbaar.”

In Gronau zaten ze er al een paar jaar mee in hun maag: een lange straat met rijtjeshuizen van rode baksteen, uitsluitend bewoond door arbeidsmigranten. Hun aantal groeit al jaren, maar hoeveel het er precies zijn, weet de gemeente volgens projectleider Thomas (60) niet.

Na meerdere anonieme tips besloten de Duitse politie en Nederlandse Arbeidsinspectie tot een controle. Arbeidsmigranten zouden te weinig betaald krijgen door de uitzendbureaus die hun huis regelden, loon werd ten onrechte ingehouden. En toen inspecteurs de boekhouding van die bureaus naplozen, bleek die niet op orde. Wat bij hen extra argwaan wekte: een heel web van uitzendbureautjes was bij de migranten in de straat betrokken, maar daarachter zaten steeds dezelfde mannen.

Het echte verhaal

De dag begint met een briefing in het Van der Valk-hotel in Enschede. „We willen zoveel mogelijk migranten spreken”, zegt projectleider Thomas. „Vraag hoeveel ze betaald krijgen, contant of gestort, en of ze vakantiegeld ontvangen. Controleer of ze verwarming en elektriciteit hebben en hoeveel huur ze betalen.”

Het doel vanavond is, zegt Thomas: „Het echte verhaal horen, niet wat het uitzendbureau influistert.”

Om half zes stipt zet de politie die ochtend de omgeving rond de gewraakte straat af. Bewoners slaan het gade vanuit de deuropening. Agenten omsingelen de panden. „Niemand kan erin, niemand kan eruit”, stelt Thomas vast.

Rap worden twee tenten opgebouwd en uitgerust met houten bankjes, lampen en kopieerapparaten. In de ene controleert de Duitse politie identiteitsbewijzen en loopt de fiscus de belastingpapieren na. In tent twee spreken de Nederlandse en Roemeense inspecteurs met de arbeidsmigranten. Met hen praten in hun huizen is geen optie, zegt inspecteur Joost (47), gespecialiseerd in arbeidsuitbuiting. „Je weet nooit wie meeluistert en of een klikspaan het doorvertelt aan de uitzendbaas.”

Bij de vorige controle, afgelopen winter in grensstad Emmerich, waren de inspecteurs amper ter plaatse toen „mannen in dure bakken” poolshoogte kwamen nemen, zegt inspecteur Deniz (43). Ze waren vooruitgestuurd door de baas om te controleren wat we deden, zegt hij, en om de werknemers te intimideren.

Die dag stuitten de inspecteurs op een waslijst aan overtredingen. Te lage lonen. Werknemers die zonder reden op staande voet werden ontslagen. Krotten van huizen met exorbitant hoge huren; de gemeente sloot direct vijf panden. In een van de huizen werden de bedden dubbel beslapen; zo kroop de nachtwerker na zijn shift in het bed van iemand die ochtenddienst had. De woning telde vijftig bedden, zegt hij. „De migranten betaalden 400 euro per maand per persoon.”

Geen verwarming

„Wil je m’n kamer zien?” De Roemeense opent de deur van haar kleine woning in Gronau, die net geïnspecteerd is door de politie. Ze deelt het huis met een paar landgenoten en betalen iedere maand 370 euro per persoon voor kamertjes waar net een eenpersoonsbed en een kastje in passen. Ze had het zich anders voorgesteld. Thuis in Roemenië vond ze een Facebook-advertentie van het uitzendbureau. „Ze beloofden 2.100 euro per maand en een mooie woning.”

Eenmaal aan het werk in Nederland viel het tegen. Haar kamer heeft geen verwarming. Ze krijgt minder betaald dan het minimumloon en moet elke dag bijna 5 euro betalen voor vervoer naar haar werk. Het uitzendbureau regelt dat transport en houdt het bedrag in op haar loon, net als de huur. De vrouw heeft een jaarcontract, maar vakantiegeld krijgt ze niet en ze heeft ook geen ziektekostenverzekering. Haar kinderen wonen bij haar moeder in Roemenië.

Veel arbeidsmigranten die via een uitzendbureau werken, zullen nooit een vast contract krijgen, zegt inspecteur-generaal De Boer. Meestal worden ze uitsluitend betaald voor gewerkte uren – een dag geen werk, geen geld. Pensioen wordt pas opgebouwd na een half jaar. Maar malafide uitzendbureaus ontslaan hen vaak zonder reden op staande voet, zegt De Boer, en keren dan ook geen vakantiegeld en achterstallig loon uit.

Ook wisselen de bureaus migranten onderling uit, volgens De Boer. Daardoor zijn ze in werkelijkheid vaak jaren in dienst, zegt hij, maar bouwen ze door die korte contracten geen rechten op.

Lees ook: ‘Nederland verdient het geld en wij zitten met de problemen’, zegt de Duitse burgemeester

Verklaring omtrent het gedrag

Nederland telt 15.000 tot 20.000 uitzendbureaus. Dat aantal is „doorgeschoten”, vindt De Boer. Over een paar jaar komt er een certificeringsstelsel, schreef minister Karien van Gennip (CDA) van Sociale Zaken en Werkgelegenheid afgelopen zomer aan de Tweede Kamer. Wie dan een uitzendbureau opricht, moet een Verklaring Omtrent het Gedrag hebben. Dat moet dan weer de rechten van arbeidsmigranten beter beschermen.

In Emmerich zijn ze de Nederlandse uitzendbureaus inmiddels beu. Vorige maand zei de burgemeester in NRC: „Nederland verdient het geld en wij zitten met de problemen.”