Als scholier wilde de Oekraïense legerleider Zaloezjny ‘altijd meer’

Met pretoogjes duikt Tetiana Sjatoelska-Pelesjok in haar herinneringen over haar beroemde oud-leerling: de Oekraïense chef-staf Valeri Zaloezjny, het brein achter de Oekraïense oorlogsvoering tegen Rusland. Ze roemt zijn gedrevenheid. „Zaloezjny wilde al in de eerste klas, toen hij zeven jaar was, Engels leren. Maar Engels kreeg je vanaf de vijfde klas. Dus ging hij het zelf leren. Zaloezjny wilde altijd meer”, zegt ze genoeglijk glimlachend in de directeurskamer van school nummer 9 in Zvjahel, ongeveer 220 kilometer ten westen van Kiev.

Sjatoelska-Pelesjok (79) noemt zichzelf Zaloezjny’s „tweede moeder”. Hij groeide op met haar. Vanaf zijn zevende jaar gaf ze Zaloezjny, in 1973 geboren in Zvjahel, drie jaar les in opeenvolgende klassen. Zo werkte het schoolsysteem toentertijd, waardoor een vertrouwensband ontstond tussen leerling en docent. „De leerlingen vertelden ons al hun familiegeheimen”, lacht ze. „Ik weet veel.”

Als opperbevelhebber van de Oekraïense strijdkrachten groeide Zaloezjny samen met president Volodymyr Zelensky het eerste oorlogsjaar uit tot het gezicht van het Oekraïense verzet. Met tegenoffensieven, afleidingsmanoeuvres en raketaanvallen op Russische munitiedepots en strategische bruggen wisten de Oekraïense strijdkrachten de Russen te verdrijven bij Kiev, te verjagen uit de omgeving van Charkov, en Cherson te bevrijden.

Eigen initiatief

Met Zaloezjny is ook de structuur binnen het Oekraïense leger veranderd. Dat is cruciaal gebleken in deze oorlog. Niet langer wordt alles van bovenaf bepaald. Op het slagveld kunnen Oekraïense eenheden zelf het initiatief nemen als de omstandigheden daar om vragen. Anders dan bij de Russen, die tijd verliezen door te wachten op een bevel van bovenaf, een erfenis uit de Sovjet-Unie waar de Oekraïense krijgsmacht zich van heeft verlost. Daarom is Oekraïne slagvaardiger dan Rusland.

De nederlagen die Oekraïne Rusland toebracht, maken Zaloezjny beroemd. Hij stond op de omslag van het Amerikaanse tijdschrift Time. In Oekraïne worden straten naar hem vernoemd. Sjatoelska-Pelesjok ziet Zaloezjny alleen nog op televisie. Of ze trots is op haar voormalige pupil? „Ik zeg tegen iedereen: ‘Dit is mijn leerling, ik heb hem lesgegeven.’ Ik ben trots op zijn prestaties”, antwoordt de krasse oud-lerares.

Tetiana Sjatoelska-Pelesjok (79, links) was Zaloezjny’s eerste leerkracht. „De school is trots op hem. Maar we schreeuwen dat niet van de daken”, zegt directeur Lidija Chomenko (rechts) Foto Kostyantyn Chernichkin

„Maar”, voegt ze er nadrukkelijk aan toe, „ik ben niet trotser op hem dan op mijn andere leerlingen”, lacht ze, de gouden tanden zichtbaar. Haar grijze haar heeft een paarse verfgloed, haar paarse trui past erbij. „Ik heb leerlingen gehad”, vervolgt Sjatoelska-Pelesjok, „die nu arts of parlementariër zijn. Dit is een speciale school met zo veel goede leerlingen.” Twee oud-leerlingen zijn generaal.

Plastic legerpoppetjes

Zaloezjny’s lach is nog altijd hetzelfde, zegt ze. Zijn gezicht lijkt op dat van zijn moeder, een voormalige caissière. Zijn karakter op dat van zijn vader, ook militair. Zvjahel kent een militaire traditie: verschillende eenheden zijn hier gestationeerd.

Onder invloed van zijn vader ging Zaloezjny’s aandacht als kind uit naar het leger. Hij speelde met kinderen van militairen, weet Sjatoelska-Pelesjok, en keek met interesse naar wat het leger deed. „Hij was er altijd mee bezig. Tijdens kunstlessen tekende hij soldaten en maakte hij van plastic legerpoppetjes.”

De jonge Zaloezjny was nieuwsgierig naar alles, zegt ze. Zijn blik ging verder dan de Sovjet-Unie, de wereld waarin hij opgroeide. Waar leerlingen een presentatie moesten geven over een van de vijftien Sovjetrepublieken, wilde hij er een ander land bij doen, zoals de Verenigde Staten of een Afrikaans land. Hij ging niet mee in de Sovjet-propaganda, waarin alles beter is dan in de rest van de wereld. Sjatoelska-Pelesjok: „Zaloezjny vroeg zich af hoe mensen leefden in andere landen, om het te vergelijken met het communisme.”

Na zijn schoolperiode ging hij in 1989 naar een technische school en vervolgens naar een militaire opleiding in Odessa. Hier ontmoette hij Sjatoelska-Pelesjoks schoonzoon. Ze komen elkaar nog altijd tegen. Zaloezjny doet dan de groeten aan zijn oud-lerares. „Hij vergeet mensen niet.”

Luchtalarm

Zijn school is hij ook niet vergeten. In de werkkamer van schooldirecteur Lidija Chomenko hangt een kunstwerk aan de muur. Zaloezjny gaf het in 2021 cadeau ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan van zijn school. Het is een landkaart van Oekraïne, afgebeeld in gele, bruin en oranje ambersteentjes. En ook tijdens de oorlog denkt hij aan zijn vroegere basisschool, zegt Chomenko (45), terwijl ze een like toont van Zaloezjny onder een van de berichten op de Facebook-pagina van de school.

Zijn school loopt naar buiten toe niet met hem te koop. Van de beroemde leerling valt niets terug te zien. Nergens hangt een foto van hem aan de ramen. Nergens een standbeeld. De school draagt niet zijn naam.

„Tijdens de oorlog willen we hem niet iconiseren”, vertelt Chomenko, gekleed in een zwart-wit geblokte jurk met zwarte laarzen. „De school is trots op hem. Iedereen kent hem. Maar we schreeuwen dat niet van de daken. De Russen kunnen dat zien als een provocatie. Ze zijn boos op hem en kunnen wraak nemen met hun raketten op de school. Of saboteurs hebben het op onze school voorzien.”

Leerlingen verlaten school nummer 9 vanwege een luchtalarm. Foto Kostyantyn Chernichkin

Tekeningen aan de muren van school nummer 9 in Zvjahel. Foto Kostyantyn Chernichkin

Blauw-gele muren

De school verbergt het Oekraïense patriottisme niet. De buitenmuren zijn geschilderd in de nationale kleuren blauw-geel. In een van de gangen hangen portretten van elf oud-leerlingen die omkwamen toen de oorlog in Oost-Oekraïne negen jaar geleden begon. ‘Helden van onze tijd’, staat boven hun foto’s. In een andere gang foto’s van de Majdanrevolutie in 2014. Leerlingen hebben tekeningen gemaakt van soldaten, brandende vliegtuigen en militaire voertuigen.

Lees ook Zware verliezen zaaien twijfel over Russisch offensief

Tot de oorlog begon hadden Zjanna Vasjanovitsj (50) en haar klasgenoten nog contact met Zaloezjny. Dat stopte vanaf 24 februari, de dag van de Russische invasie. Ze willen hem niet storen. „Hij heeft veel verantwoordelijkheid. Ons leven is in zijn handen.”

Oud-klasgenoot Zjanna Vasjanovitsj (50) toont trots een foto van Zaloezjny op haar telefoon. Sinds 24 februari hebben ze geen contact meer. Foto Kostyantyn Chernichkin

Vasjanovitsj zat bij hem in de klas als tiener en geeft tegenwoordig les op de school. Ze noemt Zaloezjny bescheiden, een bemiddelaar, iemand die niet het initiatief nam, maar wel actief deelnam aan de klassenactiviteiten. Ze zag hoe hij aan zijn lichaam werkte door te sporten. Hij ging als een trotse soldaat rechtop lopen. „Hij bereidde zich voor om militair te worden”, zegt ze voordat de kinderen haar klaslokaal willen binnenstormen.

God geeft ons geweldige mensen om de duivel bestrijden. God gaf Oekraïne Zaloezjny

Vasjanovitsj laat de leerlingen nog even wachten. Ze is meer dan trots op haar voormalige klasgenoot. „Je zag hem hoger komen in de krijgsmacht. Dat was bijzonder om te zien. Hij werkte daar hard voor.” Al swipend laat ze foto’s, uitspraken en de Time-cover zien die ze op haar telefoon over hem heeft verzameld. Ze wil in de school op de gang een muur maken met Zaloezjny’s biografie.

Ze laat nog een zwart-wit-foto zien uit het schooljaar 1987-1988 met alleen maar jongens, een cadeau voor de meisjes van de klas. Zaloezjny staat rechtsboven met een stropdas onder zijn gestreepte vest. „Met andere klasgenoten hebben we ons best gedaan om iets negatiefs over hem te vinden, maar we kwamen nergens op.”

„Eens in de honderd jaar komt de duivel naar boven, Hitler, Poetin”, besluit oud-lerares Sjatoelska-Pelesjok. „Tegelijkertijd geeft God ons geweldige mensen om die duivel bestrijden. God gaf Oekraïne Zaloezjny.”

Een versie van dit artikel verscheen ook in de krant van 23 februari 2023