Alleen roem in eigen keuken

‘Ik zal nooit meer mezelf beperken”, stamelde een vrouw van 1,52 meter met een hoofddoek om terwijl ze de trofee, een glazen taartschaal, ophield. Pas toen ik het jurylid van The Great British Bake Off met haar ogen zag knipperen en vervolgens uit beeld lopen, begreep ik dat we ons in het oog van een emotionele storm bevonden. Als niemand minder dan de koningin van de Engelse keuken, Mary Berry, publiekelijk haar sangfroid verloor, dan was er iets gaande.

Heel Holland Bakt is een goed bekeken programma maar Bake Off is een fenomeen. De eerste aflevering met de twaalf mededingers doet vaak denken aan het defilé van de Olympische Spelen: onder het vaandel ‘inclusiviteit’ staan zoveel mogelijk nationaliteiten en bevolkingsgroepen van het gemenebest achter het aanrecht. Pakistani, West-Indiërs, Londenaren, Afrikanen, Schotten met accent en vrouwen met roze haar uit Birmingham zijn uitgekozen om de Britse smaak te definiëren. Deze keuken bleek na een paar rondes toch van de koks een beperkte blik op specerijen te vergen, maar vooral een onvoorwaardelijke overgave aan gluten, suiker en roomboter. Onvermijdelijk verdween de diversiteit meestal vrij snel uit de uitzending. Tot Nadiya Hussein won.

Ik moet opeens aan deze vrouw denken als ik in de kelders van de Menkemaborg in Groningen zit. Voor een podcast over historische moestuinen spreek ik met historicus Redmer Alma over koken en kookboeken en hij vertelt me over Occa Johanna Ripperda (1619-1686). Een Groningse dame die Opperhofmeesteres aan het hof van de Zweedse koningin werd en een kookboek met 1.081 recepten heeft nagelaten. „Tot nu toe het meest omvangrijke kookboek dat uit deze tijd bekend is.”

Het beroep kok was eeuwenlang een mannenzaak, terwijl de bezigheid van koken voor het gezin vrouwenwerk was. En is. Recente cijfers wijzen uit dat toprestaurants door mannen worden gerund en Michelinsterren nog steeds voornamelijk aan mannen worden toegekend terwijl vrouwen koken voor het gezin.

Inhalige familieleden

Mijn oorspronkelijke lauwe reactie toen ik Nadiya Hussein in 2015 in de finale zag, was: ze heeft een taart gebakken voor een kookshow. Ik had niet door hoe belangrijk het was dat ze een officiële taart had gebakken, een winnende taart in dé Great British Bake Off. Ze presenteert nu kookprogramma’s en documentaires, schrijft kookboeken en, nu komt het belangrijkste teken van Britse goedkeuring: ze werd gevraagd om de verjaardagstaart te bakken voor de negentigste verjaardag van koningin Elizabeth. Niet een taart, maar dé taart.

Als ik de trap van de borg opklim, sta ik in de statige hal heel stil zodat de technicus het geluid van de tikkende klok voor de podcast kan opnemen. Vanuit de hal zie je de trap naar de keuken en kijk je de familiekamers in. Occa’s verhaal klinkt voornaam en deftig, en dat was het, maar ze runde ook gewoon een huisgezin, maar dan een uitgebreid. Haar carrière-optie was trouwen en verhuizen naar het huis van haar man en daar haar werk doen. En dat werk was soms diners geven met hertenbout, leeuwerik en pastei met geconfijte citroen. Maar in haar kookboek vind ik ook recepten voor ramsballen, beverstaart of hanekammen. Die moeten ook op.

Occa’s leven kreeg een andere wending toen haar man stierf en ze moest zorgen dat ze haar erfenis behield. Die was ingewikkeld met bezittingen die onder de Zweedse kroon vielen en inhalige familieleden. Dit was het moment dat Occa achterover had kunnen leunen en zich had kunnen beroepen op ooms en broers om het werk voor haar te doen. In plaats daarvan nam ze de koets naar Brussel en vroeg een audiëntie aan bij de even eigenzinnige als intelligente ex-koningin van Zweden, Christina, om haar te vragen voor haar te pleiten bij haar neef, de koning van Zweden. Ze kreeg de aanbevelingsbrief en woonde met haar kinderen op het landgoed, waar ze na een paar jaar hertrouwde met een generaal uit de hoogste Zweedse adel. Ze verhuisde naar zijn landgoed in Zweden maar ook hij was niet de ideale carrièreswitch want hij overleed, en weer moest ze om de erfenis strijden. Haar onderhandelingskwaliteiten bleven echter niet onopgemerkt: de koningin-weduwe vroeg haar om opperhofmeesteres in haar dienst te worden. Een veeleisende baan maar een die eindelijk zowel status, veiligheid als een basisinkomen bood. Occa zegde toe en vervulde de functie tot het eind van haar leven.

Nadiya Hussein, in 2015 winnares van The Great British Bake Off. Foto David M. Benett

Het verhaal van Nadiya begint heel anders, opgroeiend in een immigrantenfamilie uit Bangladesh in een klein stadje boven Londen. Van jongs af aan een zorgenkind voor haar ouders omdat ze zo’n donkere huid heeft, dat ze Nadiya vaak vertellen dat ze bang zijn dat geen man haar wil hebben. Toch lukt het hen om op haar negentiende deze dochter uit te huwelijken. Nadiya vertelt er in interviews lachend over: „De dag dat we trouwden was de tweede keer dat ik hem ontmoette. Ik ging met hem mee naar Yorkshire, waar hij bij zijn ouders inwoonde. Hij had een kamer waarin een twijfelaar stond en een kledingkast. Hij had er niet aan gedacht om een plank voor me leeg te maken.” Ze werd op haar twintigste moeder en ging koken voor haar gezin. Nadiya kreeg het hele menu van meisje zijn in een weinig bemiddeld milieu en deel van een minderheidsgroepering, voorgeschoteld. Seksueel misbruikt op haar vijfde, bijna gestikt toen witte klasgenoten haar hoofd in de wc hielden, verstoken van een opleiding en uitgehuwelijkt aan een onbekende.

Excelleren

Koken was wat beide vrouwen moesten doen, maar ze deden meer dan hun plicht vervullen. Ze grepen het gebied dat ze gegeven was aan om erin te excelleren. Ik merk dat het me raakt als Redmer Alma vertelt dat Occa ieder recept zo heeft opgeschreven dat het op een enkele pagina past en soms zelfs een woord weglaat om dat doel te bereiken. Ze schrijft een inhoudsopgave bij haar kookboek voor eigen gebruik, deelt het boek systematisch in: eerst de recepten voor vlees, dan vis, dan gevogelte. Er was geen roem die ze kon behalen, haar boek ging niet naar de drukker, maar ze liet niet na om naar perfectie te streven. En daarna werd ze opperhofmeesteres.

Nadiya kookte met weinig uitzicht op iets anders dan dat, koken en zorgen in de beslotenheid van haar huis, maar ze maakte daar het allerbeste van. Ze kookte met plezier en overgave, met haar kinderen, voor haar uitgebreide familie, en steeds strevend naar nog wat beter, nog wat mooier, gewoon voor haar eigen voldoening. Ze is ondertussen een merknaam, de documentaire over Bangladesh waaraan ze meewerkte heet The Chronicles of Nadiya, en haar kinderkookboek Nadiya’s Bake me a Story.

Ik kijk nog eens naar het moment dat ze de finale gewonnen heeft (300.000 keer bekeken). Ik hoor in haar woorden de echo van wat er in haar leven tegen haar is gezegd, net zolang tot ze het bijna ging geloven. Maar niet helemaal, niet zo dat ze niet bleef proberen. Nu heeft ze de trofee in haar handen en doet ze zichzelf een belofte: „Ik ga nooit meer zeggen dat ik denk dat ik ergens niet goed genoeg voor ben. Ik ga nooit meer zeggen misschien. Ik ga nooit meer zeggen dat ik iets niet kan.” Ze geeft een vastberaden knikje: „Ik kan het. En ik zal het doen.”