Aanslag legt kwetsbaarheid van Europa’s infrastructuur bloot

Nord Stream 1 en Nord Stream 2, twee gasleidingen van Rusland naar Duitsland, zijn maandag door explosies ernstig beschadigd en onbruikbaar geraakt. Nord Stream 1 was buiten gebruik vanwege onderhoud, Nord Stream 2 was nog niet in gebruik. Het is onwaarschijnlijk dat Nord Stream nog Russisch gas naar Europa zal brengen. Negen vragen en antwoorden over de aanslagen op Nord Stream.

1 Wie zit er achter de aanslagen op de gasleidingen?

Voor Michajlo Podoljak, adviseur van de Oekraïense president Zelensky, is dat duidelijk. „Dit is een door Rusland geplande terroristische aanslag en een daad van agressie tegen de EU. Rusland wil de Europese economie ontwrichten en pre-winter paniek veroorzaken”, twitterde hij. In Europa en de VS is de heersende overtuiging dat Rusland achter de aanslagen zit. De timing en locatie van de aanslagen zijn opvallend: een dag voor de opening van de Noors-Poolse pijpleiding Baltic Pipe en nét buiten de territoriale wateren van Denemarken. Het lijkt onlogisch om Russisch bezit te vernielen en een inkomstenbron definitief af te snijden, maar het aanwakkeren van sociale onrust in Europa over energieprijzen weegt wellicht zwaarder. Kremlin-woordvoerder Dmitri Peskov wees de beschuldiging tegenover journalisten af als „voorspelbaar en voorspelbaar stom”. Hij wees op het Amerikaanse belang om nog meer LNG aan Europa te kunnen leveren.

De VS waren altijd gekant tegen Nord Stream 2. President Biden heeft zichzelf enigszins verdacht gemaakt door uitspraken tijdens een persconferentie met de Duitse bondskanselier Scholz op 7 februari. Als Rusland Oekraïne binnenvalt, zei Biden toen, „dan zal Nord Stream 2 er niet meer zijn. We zullen het beëindigen.” Hoe dan, vroeg een journalist. Biden: „Ik beloof het je, we zijn in staat om dat te doen.” De Poolse Europarlementariër en oud-minister van Buitenlandse Zaken Radek Sikorski, een pro-Amerikaans politicus, leek de VS aan te wijzen als dader in een breed opgepikte tweet waarin hij de VS bedankt bij een foto van de aanslag. Op initiatief van Rusland bespreekt de VN-Veiligheidsraad de kwestie vrijdag. Volgens Der Spiegel heeft de CIA de Duitse regering een paar weken geleden gewaarschuwd voor mogelijke aanslagen.

2 Wat zou Poetin willen bereiken met het opblazen van Nord Stream?

Nu het Russische leger steeds meer terrein verliest in Oekraïne heeft Poetin besloten de oorlog te laten escaleren. Na een haastig georganiseerde schijnvertoning waarbij vier Oekraïense regio’s ‘stemden’ voor aansluiting met Rusland, staat niets de annexatie van de door Rusland bezette gebieden in de weg. Deze zullen worden verdedigd door honderdduizenden reservisten die nu op grote schaal worden opgeroepen. De dreigementen over de inzet van kernwapens van vorige week passen bij deze escalatie. De aanslag op Nord Stream kan bedoeld zijn als signaal: nu Poetin de inzet van de oorlog heeft verhoogd, zal het Westen er niet zonder kleerscheuren vanaf komen. Zo waarschuwt Poetin Europa: dit is wat wij kunnen doen, ook bij andere cruciale infrastructuur.

3 Welke andere sabotage-acties zijn denkbaar?

Als de explosies bedoeld waren als escalatie in een hybride oorlog tussen Rusland en Europa, zijn meer doelwitten denkbaar. Westerse inlichtingendiensten waarschuwen sinds het begin van de oorlog in Oekraïne voor het gevaar van Russische cyberaanvallen op cruciale infrastructuur, zoals energie-, communicatie-, of transportnetwerken, al zijn die tot dusverre grotendeels uitgebleven.

Lees ook Hackers: saboteurs die hard toeslaan en zelden sporen achterlaten

Het Oekraïense ministerie van Defensie beweerde maandag echter dat het Kremlin een grootscheepse cyberaanval zou voorbereiden op kritieke infrastructuur van Oekraïne en zijn bondgenoten, zonder overigens bewijs te leveren. De Oekraïense energievoorziening, die ook in 2015 en 2016 al door hackers werd aangevallen, zou het eerste doelwit vormen.

Ook zijn er al langer zorgen over de activiteiten van Russische onderzeeërs in de buurt van datakabels op de oceaanbodem of windparken op zee. Zo werd in januari, vlak voor de Russische inval in Oekraïne, een datakabel doorgesneden die een satellietstation op Spitsbergen verbindt met het Noorse vasteland. Hoewel de toedracht nog altijd niet vaststaat, leidde dat tot veel speculatie over Russische sabotage in het strategisch belangrijke poolgebied.

Eind januari hielden Russische marineschepen een oefening voor de Ierse kust, in de buurt van belangrijke datakabels die Europa en de VS verbinden. Net als de lekken in Nord Stream werd die oefening uitgelegd als een boodschap aan het Westen. „De bedoeling is niet om de kabels door te snijden, maar om duidelijk te maken dat ze dat op ieder moment zouden kunnen doen”, zei een Ierse militaire bron daarover tegen The Irish Times.

Zo’n aanval zou het dataverkeer tussen Europa en de VS vermoedelijk niet volledig lamleggen. Tussen beide continenten lopen tientallen verschillende kabelverbindingen. Alleen al Ierland is via zestien verschillende datakabels met de rest van de wereld verbonden, en als een rechtstreekse route niet mogelijk is, kiest internetverkeer een omweg. Maar breuken in belangrijke kabels kunnen wel voor veel tragere verbindingen zorgen, die data-intensieve toepassingen als online vergaderen (en gamen) of werken op afstand ernstig kunnen verstoren.

Overigens hoeft een aanval op datakabels niet per se fysiek van aard te zijn. In een rapport over de beveiliging van onderzeese internetkabels waarschuwde de Amerikaanse denktank The Atlantic Council vorig jaar dat de software waarmee moderne datakabels op afstand worden beheerd, een aantrekkelijk doelwit vormt voor hackers.

4 Hoe passen deze aanslagen in de oorlog in Oekraïne?

Door de zware gevechten van de afgelopen maanden was er weinig aandacht voor hybride conflictvoering – alle vijandelijke handelingen die buiten het directe gewapende conflict vallen. Rusland is er een meester in, zegt kolonel Han Bouwmeester, docent aan de Nederlandse Defensieacademie. Bouwmeester zag veel voorbeelden van hybride conflictvoering passeren. „De zogenaamde referenda passen daar uitstekend in, net als de graanblokkade. Denk ook aan het argument dat Poetin gebruikte in zijn mobilisatiespeech, als zou het Wésten Rusland nucleair ‘chanteren’. Het spiegelen van argumenten, noemen we dat: iemand beschuldigen van waar je jezelf schuldig aan maakt.”

Hybride conflictvoering, zo zegt Bouwmeester, is een „continu proces” van druk uitoefenen en verwarring zaaien en maatregelen sorteren het meeste effect als ze goed op elkaar worden afgestemd. De kans dat er de komende dagen andere onverwachte dingen gebeuren, lijkt daarom groot. De effecten van hybride conflictvoering moeten niet worden onderschat, zegt Bouwmeester. „Aan het einde van de winter zijn we misschien toch niet zo eendrachtig als dat we aan het begin van de oorlog waren.”

5 Hoe ernstig is het definitief uitvallen van Nord Stream voor Europa?

Op de energievoorziening zelf heeft het nauwelijks impact – er kwam toch al nauwelijks gas meer door Nord Stream 1, nadat Rusland de kraan steeds verder dichtdraaide. En Nord Stream 2 is door de Russische agressie nooit in gebruik genomen.

Toch stegen de prijzen na het incident met bijna 10 procent. En dat heeft, behalve met nerveuze handelaren en aanhoudende schaarste, vermoedelijk ook te maken met het signaal dat ervan uitgaat: als het Kremlin echt achter de explosies zit, loopt mogelijk ook andere cruciale energie-infrastructuur gevaar.

In de Noord- en Oostzee lopen nog tal van andere gasleidingen. Als er iets met de nieuwe Baltic Pipe zou gebeuren, heeft Europa wél een probleem. Die pijpleidingen zijn cruciaal om deze winter zonder Russisch gas mee door te komen – en ter voorbereiding op de volgende.

Of Poetin zoiets werkelijk overweegt, is de vraag – daarmee riskeert hij een openlijke oorlog met het Westen. Maar misschien is het ook niet nodig. De onrust op de markten is weer aangewakkerd. Het idee dát Poetin het kan, lijkt al genoeg.

6 Hoe wordt de Europese energie-infrastructuur beschermd? Worden er extra maatregelen getroffen?

Een sterke(re) beveiliging van de energie-infrastructuur in Europa (naast pijpleidingen ook boorplatformen en verwerkingsinstallaties op land en zee bijvoorbeeld) lijkt onontbeerlijk. Verschillende landen rond de Noord- en Oostzee, waaronder Zweden, Noorwegen en Denemarken, kondigden die woensdag ook meteen aan, evenals de Europese Commissie.

Maar wat ze precies gaan doen, werd er niet bij gezegd – allicht om Rusland niet wijzer te maken. Niettemin zal het veelal gaan om extra (militaire) surveillance en het maken van draaiboeken voor eventuele toekomstige noodgevallen. Veel meer valt er niet te doen. Het volledig fysiek beveiligen van pijpleidingen, is „onmogelijk”, zegt analist Hans van Cleef van ABN Amro. Er ligt alleen al zo’n 200.000 kilometer aan grote transportleidingen verspreid door Europa. „En je kunt niet om elke 500 meter een militair neerzetten.”

Dat de Europese energie-infrastructuur zeer kwetsbaar is, staat volgens Van Cleef vast. Ook energieconsultant Cyril Widdershoven beaamt dat. Op de website oilprice.com, die nieuws over de energiesector publiceert, schrijft hij dat „de beveiliging op de Noordzee nog steeds heel zwak is”. Een potentiële agressor, aldus Van Widdershoven, kan „zonder twijfel gemakkelijk misbruik maken” van die situatie en de Europese energiemarkt „zware schade” toebrengen. „Poetin kan én zal naar alle waarschijnlijkheid andere zwakke plekken in de Europese infrastructuur gaan testen deze winter.”

7 Hoe groot is de schade, ook voor het milieu?

Die is groot, legt Jilles van den Beukel, energie-expert bij The Hague Centre for Strategic Studies, uit. De schade aan de pijpleidingen is in eerste instantie het gevolg van explosies. In korte tijd daalde de druk van 110 bar naar enkele bar (1 bar is de normale atmosferische druk). Dat laat zien dat het om grote lekken gaat. Volgens Duitse veiligheidsdiensten is de schade zelfs onherstelbaar.

In ondiep water (tot een meter of dertig) zijn de leidingen in een geul ingegraven en deels met stenen bedekt. In dieper water is dat in principe niet nodig, omdat de kans op beschadigingen, bijvoorbeeld door vissersschepen, daar klein is. Bij Bornholm is de Oostzee overigens relatief diep, tot ongeveer 80 meter, waardoor de leidingen daar niet overal ingegraven liggen. Dat zou vanuit technisch oogpunt kunnen verklaren waarom juist voor die plek is gekozen voor de aanslagen.

Hoewel niet in gebruik, waren beide leidingen gevuld met aardgas. Dat is gebeurd om de druk in de leidingen op zo’n 110 bar te houden, wat helpt om beschadigingen te voorkomen. Nu het aardgas is ontsnapt, stroomt (zout) zeewater de leidingen in, wat zal leiden tot extra schade.

Bovendien kunnen de leidingen door het in korte tijd volledig wegvallen van de druk in beweging zijn gekomen. Dat effect is vergelijkbaar met een tuinslang, die ook een beetje gaat bewegen als de kraan plotseling wordt uitgezet. Het is de vraag of de stabilisatie van de leidingen in geulen en met stenen voldoende was om schade te voorkomen.

Volgens Van den Beukel is zo’n 100 miljoen kubieke meter aardgas per leiding weggestroomd. Aardgas, methaan (CH4) is een potent broeikasgas, veel sterker dan CO₂. Toch zijn de gevolgen voor het klimaat waarschijnlijk niet groot. Een groot deel van de vrijgekomen CH4 lost waarschijnlijk op in het zeewater.

8 Is Nederland voorbereid op dergelijke sabotage?

Nederlandse inlichtingendiensten hebben herhaaldelijk gewaarschuwd tegen sabotage van onderzeese infrastructuur, al was daarbij hun aandacht vooral gericht op internetkabels. Zo staat in het Dreigingsbeeld Statelijke Actoren (februari 2021) van de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid: „Een specifieke dreiging gaat uit tegen onderzeese infrastructuur (bijvoorbeeld onderzeekabels). Russische entiteiten brengen deze infrastructuur in kaart en ondernemen activiteiten die duiden op spionage en op voorbereidingshandelingen voor verstoring en sabotage.”

Moeilijker blijkt het om waarschuwingen als deze te laten volgen door adequate beveiliging. Dat komt niet alleen door de duizenden kilometers onderzeese kabels en gasleidingen. Er zijn ook tenminste zes departementen (Buitenlandse Zaken, Economische Zaken, Infrastructuur en Milieu, Binnenlandse Zaken, Justitie en Defensie) bij betrokken. De beveiliging doet hap snap aan. Een Defensie-woordvoerder zegt dat „Russische schepen in de Noordzee door ons worden begeleid” . Verder beschikt Nederland, aldus Defensie, over „onbemande onderwatervoertuigen voor de opsporing van zeemijnen”. Die kunnen ook helpen om verdachte bewegingen rond kabels en leidingen te registreren. Minister Rob Jetten (Energie, D66) kondigde aan dat het kabinet de beveiliging van de vitale onderzeese infrastructuur goed gaat bekijken. Defensie is daarbij „in the lead”, zei hij.

9 Wanneer kan er voor NAVO-landen sprake zijn van een casus belli?

Het VN-handvest verbiedt het gebruik van militair geweld door staten, tenzij dat is gesanctioneerd door de Veiligheidsraad, of er sprake is van een ‘gewapende aanval’ – dan mag een staat zichzelf verdedigen. Binnen de NAVO wordt in zo’n geval artikel 5 van het NAVO-verdrag ingeroepen, waarin een aanval op één lidstaat wordt beschouwd als een aanval op het hele bondgenootschap. In de NAVO-geschiedenis is dat één keer gebeurd: na de aanslagen op 11 september 2001. ‘9/11’ laat zien dat voor een gewapende aanval er niet per se sprake hoeft te zijn van grootschalige militaire operaties, zo zegt Paul Ducheine, hoogleraar Cyber Operations aan de Universiteit van Amsterdam en de Nederlandse Defensieacademie. Een terroristische aanslag, of een serie aanslagen, sabotage-acties of cyberaanvallen kunnen ook voldoende zijn. De ‘benchmark’ is 9/11, zegt Ducheine: „drieduizend doden en miljarden schade. Daar is nu geen sprake van.” „Zelfs als Rusland de NAVO een oorlog in zou willen zuigen”, zegt Ducheine, „zie ik dat hiermee nog niet zo snel gebeuren.”