Componist en performer Meredith Monk: ‘Ik wil de gloed van de wereld wil tonen’

Het werk van Meredith Monk is een wereld zonder taal: een wereld van beelden, geluiden en stemmen, bovenal haar eigen stem, maar zonder woorden. Terwijl de welbespraakte en belezen Monk zelf absoluut een ‘language person’ is, geeft ze toe in de Oude Kerk in Amsterdam. Het is een paar dagen voor de opening van de multidisciplinaire overzichtstentoonstelling Meredith Monk: Calling, die vanaf dit weekend vijf maanden in de Oude Kerk te zien is. Calling is in nauwe samenwerking met Monk samengesteld door Beatrix Ruf, directeur van het Hartwig Art Foundation. Zaterdagavond treedt Monk zelf op met twee zangeressen uit haar Vocal Ensemble.

„Woorden zijn zo puntig. Ze zeggen precies wat ze zijn. Ik zie mezelf meer als een dichter van de zintuigen. Toen ik net begon, in de jaren 60 in New York, waren het ook juist de dichters die snapten waar ik mee bezig was”, zegt Monk, klein en frêle maar zeer vitaal, terwijl ze door de kerk loopt. „Als mensen vertellen wij elkaar voortdurend over onze ervaringen – één stap verwijderd van de ervaring zelf. In mijn kunst laat ik dat filter weg. Ik probeer dichter bij het onnoembare te komen, de woordeloze spirituele essentie van de dingen. Wanneer ik met mijn groep optreed in Syrië hoeft er niets vertaald te worden, het is communicatie van hart tot hart.”

Meredith Monk

Calling is het eerste overzicht van Monks werk, vertelt Beatrix Ruf, terwijl ze eerder die middag de tentoonstelling in opbouw laat zien: „Eind jaren 90 wijdde het Walker Art Center in Minneapolis een expositie aan de performancekunst van Merce Cunningham, Bill T. Jones en Meredith, zij waren daarin echt voorlopers. Maar daarna kwam er niets meer. Wij springen in dat gat.”

Op drie grote schermen in verschillende hoeken van het kerkschip, en in subtiele dialoog ermee, zijn drie videowerken te zien. De video’s spelen in een loop, maar het geluid dat erbij hoort, verplaatst zich periodiek door de kerk: in een cyclus van een uur hoor je afwisselend de muziek van Hand mandala, Hand reflection en Rotation shrine, én de door Monk gezongen solo Offering. „Het idee is dat je door de muziek ‘geroepen’ wordt”, zegt Ruf. „Het is een soort treasure hunt.”

Zo verandert ook voortdurend je perspectief op het werk. In kleinere ruimtes zijn verschillende ‘shrines’ ingericht, bezinningsruimtes waarin ook installaties te zien zijn. Monk ontwikkelde het idee van deze shrines in de jaren 70, als een soort sluizen tussen de hectiek van New York en haar vaak verstilde performances. Van voorportaal emancipeerde het concept zich tot een zelfstandige installatie. Voor de tentoonstelling zijn haar legendarische opera’s Quarry (1976) en ATLAS (1991) omgevormd tot installaties waar je als bezoeker je eigen verhaal kunt maken. Het schitterende Songs of ascension (2008) is integraal te zien in de Sebastiaankapel, waar de hoge wenteltrap in de hoek zorgt voor prachtig beeldrijm met de spiralende omgang in de video.

Rode werkschoenen

Beatrix Ruf schijnt bij met haar telefoon bij het betreden van de shrine van Juice, waar nog geen licht geïnstalleerd is. Het is er warm en knus. Door een opening tussen horizontale boomstammen kijken we in een ruimte vol rode werkschoenen. Erboven hangt een sterrenhemel van mondharpen, tegen de achterwand afbeeldingen van de ruimtes waar Monk de performance uitgevoerd heeft, zoals het Guggenheim in New York.

„Meredith maakt in haar werk steeds een beweging van het individuele naar het collectieve, van het planetaire naar celniveau. Die beweging tussen micro en macro maak je als bezoeker ook, wanneer je vanuit het enorme open kerkschip deze intieme ruimtes betreedt”, zegt Ruf.

„O, die schoenen!”, lacht Monk even later. Die haalde ze overal vandaan en ze spoot ze zelf rood in haar loft in Tribeca, waar ze nog steeds woont: „Ik deed alles zelf in die dagen.” De schoenen in de Oude Kerk zijn de oorspronkelijke schoenen die bij de performances gedragen werden. Dat ze rood zijn, is niet toevallig, het is een terugkerende kleur in Monks oeuvre: „Het is bloed, puurheid, kracht, maar ook gevaar. Het is de energie van de feniks die opbrandt en uit zijn as herrijst. Het is transcendentie.”

Bijenwas

Ook de grote piramide bij de entree is knalrood. Hier kunnen bezoekers zelf dierbare spullen achterlaten, die dan worden geconserveerd in bijenwas: Amsterdam archaeology heet de installatie, een nieuwe versie van Monks klassieke American archaeology, die ze speciaal voor Calling maakte. Die bijenwas, een symbool voor verbondenheid in de natuur, verbindt het werk met The politics of quiet shrine aan de andere kant van de kerk, waar twee imkers met videoschermen op hun gezichten in rood licht baden.

Monk is graag in Nederland. Haar recentste werk, Indra’s net, ging afgelopen zomer in première in het Holland Festival en vorig jaar was ze te zien in het Rewire Festival. De band is ook persoonlijker: haar partner, de in 2002 overleden danseres en choreograaf Mieke van Hoek, werd geboren in Goirle bij Tilburg. De eerste keer dat Monk de bosrijke natuur van Brabant zag, was ze verbijsterd: „Is dit ook Nederland? Dat kende ik helemaal niet. En sowieso het licht, dat is hier echt iets bijzonders. Het geeft alles een bepaalde gloed.”

Alternatieven

Die gloed heeft Monk zelf ook over zich, met haar stralend-alerte oogopslag, én hij kenmerkt haar werk: „Performancekunst is een sjabloon voor de mogelijkheden van menselijk gedrag. Mijn werk toont alternatieven voor het gedrag dat we overal dagelijks zien. Het nieuws is verschrikkelijk, het verlamt je. Sommige van mijn vroegere werken hadden een politieke of feministische lading, maar nu denk ik dat het niet nodig is zo openlijk op de wereld te reageren. Ik maak geen pamfletten. Ja, je zou kunnen zeggen dat ik de gloed van de wereld wil tonen.”

Rotation shrine, met onder meer een compilatie van wentelende silhouetten van gezichten, staat op zichzelf, maar is ook een onderdeel van Indra’s net. Die voorstelling vormt het slotdeel van Monks trilogie over de relatie tussen mens en natuur, die begon met On behalf of nature en Cellular songs. „Toen ik ermee bezig was, dacht ik wel: wie ben ik om namens de natuur te spreken? Maar eigenlijk gaat al mijn werk daarover: over wat het betekent om een mens op aarde te zijn. Ik wil muziek maken waar je wat aan hebt in je leven. Muziek is ontstaan om te gebruiken, daarvan ben ik overtuigd. De kunstenares Jacki Apple wilde vorig jaar overlijden terwijl ze naar Rotation luisterde. Dat vond ik heel eervol, en heel mooi.”