Zolang in Zuid-Afrika de stroom steeds uitvalt, is vergroening nog ver weg

In haar- en nagelsalon Zuleka Hair valt op een drukke maandagmiddag de stroom uit. Werknemers slaken een zucht. Don’t panic, mompelt er een. Na ongeveer een minuut gaat het licht al weer aan, de salon heeft vanwege het onbetrouwbare Zuid-Afrikaanse stroomnetwerk een generator. „De elektriciteit gaat twee keer per dag twee uur uit”, vertelt nagelstylist Lizzy. Ze zijn het wel gewend, wil ze maar zeggen.

In de etalage van deze black hairsalon, gelegen in het chique winkelcentrum Rosebank in Johannesburg, staan dure haarproducten van Kerastase en Kevin Murphy op kleur. Binnen vlecht een medewerker zes vlechten over het hoofd van een vrouw, erachter scheert een werknemer het haar van de man in de kappersstoel en van zijn zoontje op schoot. De eigenares, met een klein mintgroen Michael Kors tasje op tafel en een grotere bruine naast haar, ondervindt met haar volle salon en generator geen hinder van de stroomuitval.

Hoe anders is dat voor Lizzy en haar collega’s. Zij hebben thuis geen generator of zonnepanelen. „Ik was zo boos toen ik gisteravond thuiskwam”, zegt ze tegen haar collega. „Ik kan nauwelijks koken of vlees kopen, want dat bederft. Ik moet eten afhalen, maar dat is duurder. Hierdoor kom ik financieel in de knel en moet ik bezuinigen”, vertelt ze tegen de verslaggever terwijl ze een laag gellak op de nagels van een klant doet. „Daarnaast”, zegt ze grappend, „had de overheid beloofd dat er geen stroomuitval zou zijn tijdens het WK. Daar is dus niets van waar.”

Stoplichten werken niet

Zuid-Afrika heeft al sinds 2007 te maken met loadshedding, het op gezette tijden uitzetten van de stroom om het elektriciteitsnetwerk te ontlasten, maar de afgelopen zes maanden is er sprake van een record. In sommige regio’s zitten inwoners tot wel zes uur per dag zonder stroom. Het land is qua elektriciteitsvoorziening voor 80 procent afhankelijk is van kolen, maar staatsbedrijf Eskom kan onder meer vanwege slecht onderhouden mijnen niet genoeg elektriciteit leveren aan de ruim zestig miljoen inwoners van het sterkst geïndustrialiseerde land van Afrika.

Lees ook Langzaam komt het steenkolentijdperk ten einde

En dan wees het Internationaal Energieagentschap (IEA) er tijdens de klimaattop in Egypte ook nog eens op dat in 2050 90 procent van de kolencentrales gesloten moet zijn om de opwarming van de aarde tot anderhalve graad te kunnen beperken. Bij de top in Glasgow vorig jaar werd afgesproken dat wereldwijd een einde moet komen aan „het steenkolentijdperk”. De VS, het VK en de EU beloofden Zuid-Afrika 8,5 miljard dollar voor de overgang naar duurzame energie.

De grote uitdaging is de acute stroomtekorten oplossen en tegelijkertijd de transitie maken om de gemaakte klimaatafspraken in de toekomst te kunnen halen. Maar door de oorlog in Oekraïne en de daaruit volgende energiecrisis vallen landen als Zuid-Afrika terug op fossiele brandstoffen. Het energiegebrek beïnvloedt het dagelijks leven van Zuid-Afrikanen namelijk drastisch. Er gebeuren verkeersongelukken doordat stoplichten niet werken, en winkels en restaurants moeten hun deuren sluiten.

De problemen bij electriciteitsleverancier Eskom komen door corruptie, slecht onderhouden kolenmijnen, defecte centrales en zelfs sabotage. Vooral onder voormalig president Jacob Zuma is het bedrijf leeggeroofd en in diepe schulden geraakt. Op 20 november schreef het ministerie van onder meer staatsbedrijven in een verklaring dat Eskom geen geld meer heeft om diesel te kopen voor zijn centrales, waardoor de energie-onzekerheid nog langer zal duren.

Graafmachines

Een gapend zwart gat van zo’n dertig meter diep en tachtig meter breed steekt af tegen de groene, vruchtbare bodem van Bronkhorstspruit, zo’n honderd kilometer ten noordoosten van Johannesburg. Voor wie van bovenaf de mijn in kijkt, lijkt het net alsof insecten bezig zijn een nest te maken. Het proces telt drie fases en duurt vier maanden: links graven twee graafmachines het zand uit, in het midden haalt er een de kolen uit de grond en rechts, waar alle kolen al uit de grond zijn, wordt het gat weer dichtgegooid en bezaaid met gras.

Eskom is het meest vervuilende elektriciteitsbedrijf ter wereld. Onder meer doordat alle mijnen zijn geconcentreerd in dezelfde regio, hebben inwoners van Johannesburg veel last van luchtvervuiling: zij overlijden als gevolg hiervan drie jaar eerder dan inwoners van Kaapstad, dat 1.400 kilometer naar het zuidwesten ligt.

Manager Jaco Schroeder (38) rijdt in zijn witte pick-up langzaam over de zandwegen van de Khanye-mijn, geopend in 2018. Vrachtwagens rijden de kolen in blauwe en rode containers richting uitgang. „Ik denk niet dat we gaan stoppen met de kolenproductie”, vertelt Schroeder, met een lichtverbrande neus en veiligheidskleding.

Hij gelooft niet dat Zuid-Afrika zonder kolen kan. Dat zegt ook Vuslat Bayoglu, directeur van Menar, eigenaar van de mijn, even later op zijn witte, strakke kantoor in het zakendistrict van Johannesburg. „Er is nog geen goed alternatief”, vertelt hij, gekleed in een donkerblauw pak aan de tafel van de vergaderzaal. „Staatsbedrijf Eskom heeft nu één van de veertien mijnen gesloten en probeert dat te compenseren met zonnepanelen, maar die opgewekte energie komt bij lange na niet in de buurt van die uit de mijn.” Bovendien heeft Eskom een monopolie en liet het tot voor kort geen duurzame energiebedrijven toe op het nationale net.

Tot nu toe merkt Menar nog niks van de klimaatafspraken. „Mijnbouw is uitgesloten van de uitstootwetgeving in ons land”, vertelt operationeel directeur en milieu-expert Clifford Hafford. „Er was even sprake van dat we op papier moesten zetten hoe we onze uitstoot compenseren, maar daar heb ik niks meer over gehoord.”

Hoewel directeur Bayoglu niet vreest voor het voortbestaan van zijn bedrijf, snapt hij niet dat de overheid zich nu focust op de energietransitie. „We zitten in een crisis, mensen hebben enorme problemen, we moeten nú meer elektriciteit hebben”, zegt hij vol ongeloof. „We kunnen het ons niet permitteren om met hernieuwbare energie voor de lange termijn bezig te zijn.”

Crisis als kans

Rudi Dicks, energie-adviseur van de Zuid-Afrikaanse president Cyril Ramaphosa, ziet in de crisis juist een kans voor verandering, maar erkent dat het tijd nodig heeft. „We hebben energiezekerheid, beschikbaarheid, betaalbaarheid en veel meer hernieuwbare energie nodig”, vertelt hij telefonisch vanuit Kaapstad. „Dit zijn grote ambities. Zo’n 100.000 werknemers in de mijnbouwsector moeten worden omgeschoold, anders ontstaan er spooksteden. Hiervoor hebben we een plan opgesteld, waarvoor we financiering krijgen van andere landen, want historisch gezien zijn wij niet verantwoordelijk voor de rommel waarin we zitten.” Rijke landen hebben veel langer geprofiteerd van het gebruik van fossiele brandstoffen en zich daardoor zo ver kunnen ontwikkelen.

Lees ook Hét thema van de klimaattop in Egypte: geld

Staatsbedrijf Eskom onderschrijft de klimaatdoelen voor 2050 en zegt alle mijnen te gaan sluiten. Maar of dit lukt is de vraag, want hiervoor heeft het bedrijf bijna 30 miljard euro nodig. Aan de andere kant komt Eskom geld tekort om slecht onderhouden mijnen tot die tijd open te houden en schulden af te betalen.

Zowel het oplossen van de acute energiecrisis als de energietransitie op de lange termijn zijn dus een enorme uitdaging. Dicks: „We werken er hard aan, maar de stroomuitval zal het komende anderhalf jaar nog niet zijn opgelost.”