De Zulu-leider die zwart Zuid-Afrika verdeelde en zich tegen Mandela’s ANC keerde

De zaterdag op 95-jarige leeftijd overleden oud-Zulu-leider en politicus Mangosuthu Buthelezi speelde een prominente, maar afwijkende rol in de strijd tegen de apartheid in Zuid-Afrika. Hij zette zich af het witte regime, maar ook tegen de werkwijze van het Afrikaans Nationaal Congres (ANC) van Nelson Mandela. Een gewelddadig conflict tussen zijn partij Inkatha en het ANC, en zijn dreiging om de eerste eerlijke verkiezingen te boycotten brachten de nieuwe Zuid-Afrikaanse democratie in de jaren negentig even in gevaar. Maar later diende hij toch als minister van Binnenlandse Zaken in Mandela’s regering. Verwijzend naar Buthelezi’s ambivalente rol zei de huidige president Cyril Ramaphosa na zijn dood dat hij een uitmuntende leider was „inclusief de eb en vloed van onze bevrijdingsstrijd en de transitie die onze vrijheid in 1994 veiligstelde”.

KwaZulu Natal

Mangosuthu Buthelezi werd op 27 augustus 1928 geboren in wat nu de Kwazulu-Natal provincie is. Land van de Zulu’s, de grootste etnische groep in Zuid-Afrika. Zijn moeder was prinses Magogo kaDinzulu, de zus van de Zulu-koning. Zijn vader zou ongeveer veertig vrouwen hebben gehad, maar als christen ging hij niet mee met die Zulu-traditie. Hij trouwde met Irene, een verpleegkundestudent uit Johannesburg.

In 1954 benoemde Zulu-koning Cyprian Bhekuzulu kaSolomon hem tot zijn traditionele premier. In de jaren zeventig en tachtig werd hij leider van KwaZulu, tijdens de apartheid een van de ‘thuislanden’ bestemd voor zwarte Zuid-Afrikanen. Door een nieuwe grondwet kreeg hij alle uitvoerende macht, waardoor de koning slechts een grotendeels ceremoniële rol hield. Hij richtte de partij Inkatha op, die opkwam voor de rechten van de Zulu’s en streed tegen de witte overheersing. Maar ook omdat hij het niet eens was met de gewapende strijd van het ANC tegen de apartheid en diens alliantie met de Zuid-Afrikaanse Communistische Partij. Buthelezi was een groot voorstander van marktwerking en lobbyde voor het opheffen van de economische sancties tegen Zuid-Afrika vanwege het apartheidsregime. Hij benadrukte dat het zijn verantwoordelijkheid was ervoor te zorgen dat zwarte kinderen gevoed en gekleed werden.

Hierdoor was hij misschien wel meer geliefd in het buitenland dan in Zuid-Afrika. Vooral onder neoliberale westerse leiders. Buthelezi werd geprezen om zijn aanpak door de Britse premier Margaret Thatcher, en hij ontmoette onder meer de Amerikaanse president Ronald Reagan en de Duitse bondskanselier Helmut Kohl. Maar volgens anti-apartheidsstrijder Steve Biko en ANC-activisten werd Buthelezi gebruikt door het apartheidsregime. Later oordeelde de Waarheids- en Verzoeningscomissie, opgericht na de afschaffing van de apartheid, dat hij wapens en geld ontving van het witte regime in een strijd tegen het ANC, waarbij volgens sommige schattingen twintigduizend mensen omkwamen. Volgens de Inkatha-leider werkte hij samen met het regime om het van binnenuit kapot te maken.

Democratie

In 1994 was Buthelezi van plan de historische verkiezingen van dat jaar te boycotten, maar hij veranderde op het laatste moment van gedachten. Omdat de stembiljetten al waren gedrukt, moest Buthelezi’s foto met een sticker op elk stembiljet worden geplakt. Als gevolg van de nieuwe grondwet van Zuid-Afrika die vereiste dat het ANC een meerpartijenregering moest vormen werd Buthelezi benoemd tot minister van Binnenlandse Zaken. Af en toe trad hij zelfs op als president toen Nelson Mandela in het buitenland was.

Lees ook dit stuk uit ons archief: In afwezigheid Mandela; Zoeloe-leider even president Zuid-Afrika

Na de verkiezingen van 2004 keerde Inkatha – omgedoopt tot de Inkatha Freedom Party (IFP) – terug naar de oppositie. Vijf jaar later verloor het IFP electoraal terrein tegen de nieuwe leider van het ANC, Jacob Zuma, zelf een Zulu. De jeugdbeweging van de partij in KwaZulu-Natal pleitte voor een verandering van leiderschap en werd uitgezet. In 2019 kondigde Buthelezi aan dat hij zich niet herkiesbaar zou stellen voor het IFP-voorzitterschap. Hij trad af na 45 jaar in de functie. Wel bleef hij lid van het Zuid-Afrikaanse parlement en traditioneel premier in KwaZulu-Natal.