„Ik weet niet hoe mijn reis zal verlopen, daarom wil ik jullie vertellen hoe ik heb kunnen ontsnappen van het front. Misschien kunnen jullie anderen helpen met deze informatie.” Het verhaal dat Grigori Sverdlin eerder dit jaar ontving van een anonieme Russische soldaat, deed zelfs de doorgewinterde Russische hulpverlener versteld staan. Via een beveiligd chatkanaal vertelde de man hoe hij met zijn kameraden uit de Oekraïense loopgraven was gevlucht door zich te vermommen als zwaargewonde en dode soldaten, die met spoed naar een Russisch ziekenhuis moesten worden gebracht.
De zwaarbewaakte frontlinie passeerden ze liggend achterin een medisch busje. „Op de ramen plakten we rode kruizen. We vervoerden zes tot acht mannen tegelijk, die hun lichaamsdelen met bebloed verband omwikkeld hadden. Anderen hadden we in zwarte zakken gestopt, vermomd als ‘tweehonderdjes’ (codetaal voor dode soldaten, red.). Sommigen hadden we gezegd dat ze moesten kreunen van de pijn, anderen dat ze hun adem inhielden en nergens op moesten reageren.”
Van front-medici wisten ze via welk checkpoint de gewonden weg van de linies werden vervoerd. „De bestuurder loog dat we zwaargewonden vervoerden, die snel naar het ziekenhuis moesten. Zo hebben we zo’n vijftig mensen uit ‘de zone’ kunnen halen.” Van tevoren hadden ze een appartement gehuurd, waar ze zich konden wassen en verkleden, zodat politiepatrouilles hen niet zou opmerken.
Ook voor Grigori Sverdlin (45) was het een uniek verhaal, vertelt hij in een coworking-plek in het centrum van de Georgische hoofdstad Tbilisi. „We hadden nog nooit eerder gehoord dat mannen van het front wisten te ontsnappen in bodybags.” Hier, in het centrum van de stad, runt Sverdlin zijn organisatie via sociale media en samen met een groep vrijwilligers op andere locaties. De straat waar het kantoor is gelegen, draagt symbolisch genoeg een Oekraïense naam. Buiten hangen overal Oekraïense vlaggen en zijn de muren bezaaid met graffiti tegen de Russische bezetter. In het pand zijn meerdere Russische hulporganisaties in ballingschap gevestigd, in de grote ruimtes klinkt vooral Russisch en Engels.
De uit Sint-Petersburg afkomstige Sverdlin is oprichter van de Russische hulporganisatie Idite Lesom. De letterlijke vertaling is ‘ga door het bos’, maar betekent in het Russisch zoveel als: maak dat je wegkomt! De organisatie helpt Russische mannen om militaire dienst in Oekraïne te ontlopen of te deserteren uit het leger – een misdaad die in Rusland sinds 2022 met tien jaar kan worden bestraft.
Zelf verliet Sverdlin, een vriendelijke, lange en bedachtzame veertiger, Rusland kort na de invasie. Jarenlang runde hij in Sint-Petersburg een daklozenorganisatie en nam hij deel aan anti-regeringsdemonstraties. „Ik hoorde van vrienden dat ik op een zwarte lijst stond van de politie en dat arrestatie dreigde. Ik ben meteen in de auto gestapt en naar Estland gereden en vandaar helemaal naar Georgië.” In Tbilisi besloot hij de Russen te helpen die riskeerden te worden gemobiliseerd. „Het idee was om ten minste één persoon te helpen om geen Oekraïners te hoeven vermoorden.”
Dat lukte glansrijk. Sinds de gedeeltelijke mobilisatie in september 2022 heeft Idite Lesom, volgens de organisatie zelf, al meer dan 22.000 Russische mannen helpen ontsnappen aan de vernietigende oorlog, die al zeker tienduizenden Russische militairen het leven heeft gekost. Het is niet alleen liefdadigheid, zegt Sverdlin. „Ons doel is om het Russische leger te verzwakken, zodat de oorlog tegen Oekraïne zo snel mogelijk stopt. Dit is verzetswerk.”
Na de recente presidentsverkiezingen, waarbij Poetin zich van een nieuwe termijn verzekerde, is de angst voor mobilisatie opnieuw groot. Zeker toen Defensieminister Sergej Sjoigoe onlangs de vorming van twee nieuwe grondlegers aankondigde, waarvoor tot een half miljoen extra soldaten nodig zullen zijn. Daarnaast begint op 1 april de lente-rekrutering van het Russische leger. Tweemaal per jaar roept Rusland dienstplichtigen op, in eerste instantie voor training. Media meldden afgelopen week al dat het Russische leger dit keer massaal (elektronische) dienstoproepen uitstuurt.
Lees ook deze reportage uit het grensgebied tussen Georgïe en Rusland
Wie nemen contact op met uw organisatie?
„Het overgrote deel van de verzoeken komt van mensen die vrezen dat zij of familieleden worden opgeroepen. Ongeveer een derde komt van vrouwen: echtgenotes, moeders, zussen. Zo’n 15 procent betreft complexe gevallen, mannen die al in Oekraïne zitten of op een militaire basis wachten op transport naar het front. Ze zijn van alle leeftijden, uit alle hoeken van Rusland. Sommigen gedwongen, anderen tekenden vrijwillig. Vorige week hadden we twee jongens die zich uit liefdesverdriet bij het leger hadden gemeld. Pas later beseften ze hoe groot hun vergissing was.”
Hoeveel verzoeken zijn organisatie binnenkrijgt, hangt af van de situatie, zegt Sverdlin. „Na de mobilisatie in 2022 werden we overspoeld met vragen, toen de straffen op desertie werden verhoogd, en iedere keer als er een nieuwe mobilisatie wordt verwacht. We krijgen zo’n veertig tot vijftig verzoeken per dag. Dat is veel. Vaak beseffen gewonde soldaten in het ziekenhuis dat ze niet terug willen. De druk op artsen om hen terug te sturen is enorm. Als je je benen kwijt bent, dan wordt het lastig. Maar als je alleen een oog mist of een schotwond hebt, dan ga je terug zodra het kan.” Nu, vlak voor de lenterekrutering, is het aantal hulpvragen opgelopen tot 130 per dag, meldde de organisatie afgelopen week.
Het helpen van deserteurs vergt een lange adem. Een team vrijwilligers werkt twaalf uur per dag in ploegendienst om berichten te beantwoorden, die ze via een anoniem Telegram-kanaal ontvangen. De vragen gaan over hoe te reageren op een dienstoproep, hulp bij desertie, vrijwillige overgave aan de Oekraïners, of onderduiken. Soms zitten er weken of maanden tussen de berichten, want contact is risicovol en soldaten wisselen vaak van plek.
Sverdlin: „Is er eenmaal contact, dan bedenken we een ontsnappingsplan: hoe iemand zijn eenheid kan verlaten, hoe hij zich op Russisch grondgebied kan verplaatsen, hoe hij zich kan verstoppen of vluchten. Zo’n 30 procent van de deserteurs wil Rusland niet verlaten. Sommigen willen familie niet achterlaten, of hebben geen geld. Anderen weten eenvoudigweg niet hoe ze het in het buitenland moeten rooien.”
Vluchten uit het leger klinkt als een ontsnapping uit Alcatraz, is dat zo?
„Het is moeilijk en gevaarlijk, maar soldaten zijn geen gevangenen en worden niet 24/7 bewaakt. Vluchten gaat meestal op afgelegen plaatsen langs de Russisch grens, waar geen of weinig bewaking is. Maar het is erg stressvol en de stress verdwijnt niet als ze eenmaal in Kazachstan, Armenië of Georgië zijn. Mannen zijn doodsbang dat ze worden aangehouden en naar Rusland worden gedeporteerd, waar ze in de gevangenis of opnieuw in het leger belanden.”
Hoewel Sverdlin Georgië voor deserteurs „relatief veilig” noemt , zijn de Georgische autoriteiten voor mensen als Sverdlin niet te vertrouwen. De Georgische regering onderhoudt warme banden met Moskou en gevluchte Russische activisten, journalisten en andere regime-critici werd al vaker de toegang tot Georgië ontzegd. Ook Sverdlin is er niet gerust op en denkt erover te vertrekken. „Rusland heeft een opsporingsbevel tegen mij uitgevaardigd en ik ben tot ‘buitenlands agent’ verklaard. Georgië kan me elk moment de toegang tot het land ontzeggen. Mogelijk heeft Rusland zelfs al een uitleveringsverzoek gedaan.”
Heeft u ze ooit ontmoet, de mannen die u hielp ontsnappen?
Ik heb enkelen ontmoet, maar het is zeker iets wat we missen. Veel mensen verdwijnen van onze radar. De meeste van onze cliënten gaan naar Kazachstan en Armenië. Voor Georgië hebben Russen een internationaal paspoort nodig, en dat heeft lang niet iedereen. Ook van de man van de body bag-ontsnapping hebben we niets meer gehoord. Hij wilde naar Scandinavië, wij hielpen met een plan. Toen werd het stil. Maar als hij was gepakt dan hadden we dat gehoord. Geen nieuws is goed nieuws.”
Lees ook dit artikel uit 2023 over de Russische mobilisatie
