Poolse buren van Kaliningrad voelen de sancties tegen Rusland zelf ook

Het twee meter hoge, groene hek wordt onderbroken door horizontale rood-witte slagbomen, onder het spiedend oog van tientallen beveiligingscamera’s. Het verkeersbord geeft aan dat de grens tussen Polen en Rusland met maximum 30 kilometer per uur benaderd mag worden, maar behalve agenten van de grenspolitie rijdt hier al bijna een jaar niemand meer. Zelfs de rolluiken van hun kantoor zijn nu dicht. De grenspost bij het Poolse dorp Gronowo is hermetisch gesloten.

Iza Kolodziejak (48) loopt er af en toe langs met haar hondje Milo. Dan komt ze ook voorbij de weinig sjieke kroeg die ze vroeger dreef met haar man. Zoals zij Gronowo omschrijft was het hier vroeger ‘het Wilde Noorden’. „Dit dorp leefde van smokkel”, legt ze uit. „Benzine, drank, sigaretten, wie weet wat nog meer.” Wanneer de douane extra streng controleerde op geheime vakjes en dubbele bodems in auto’s stonden er eindeloze files en liep haar kroeg vol met vriendelijke Russen, maar ook ongure types.

„Met de meest geharde, gevaarlijke smokkelaars moest je geen ruzie krijgen.” Tien jaar geleden werd de eigenares van het plaatselijke geldwisselkantoortje in Gronowo beroofd en doodgeschoten. Dat soort taferelen. „Wij aan deze kant van de grens zijn arm, maar de Russen daar”, wijst Kolodziejak achter zich, „die zijn nog veel armer”.

Vliegtuigen en drones

De Russische invasie van Oekraïne trekt sporen door heel Europa. Maar Polen is het enige NAVO-lid en EU-land dat aan beide landen grenst en daar de consequenties van ondervindt. Als buurland van Oekraïne heeft het verreweg de meeste vluchtelingen opgevangen: zo’n 1,5 miljoen verblijven er nu. Minder bekend is de situatie aan de ruim tweehonderd kilometer lange grens met de Russische exclave Kaliningrad, die aan de Oostzee ligt ingeklemd tussen Polen en Litouwen.

Hier heeft Polen drastische maatregelen genomen om juist niemand meer binnen te laten. Op 26 februari vorig jaar werden verschillende grensovergangen gesloten. Sinds september mag geen Rus het land meer in. In november kondigde Polen aan een barrière van prikkeldraad aan te leggen om te voorkomen dat Rusland migranten de grens over jaagt, zoals dat gebeurt vanuit Wit-Rusland. Legale handel wordt hier niet meer gedreven en de illegale is drastisch beperkt. Eerder deze maand werd een Pool aangehouden en beboet voor het smokkelen van twintig kilo worst.

Voor bewoners van dit dunbevolkte stukje Polen kwam eerst de angst voor oorlog, gevolgd door de realiteit van verdere armoede. In tegenstelling tot de meeste van de krap honderd inwoners van Gronowo, is Kolodziejak niet meer financieel afhankelijk van de grensovergang. Haar kroeg ging zes jaar geleden al over de kop nadat Polen de visumregels voor Russen verscherpte. Ze werkt als verpleegster en leeft van de graan- en kippenboerderij waar ze sinds het overlijden van haar man woont met haar twee volwassen zonen. Vanuit haar raam op de eerste verdieping kan ze de grens over turen. Na de invasie heeft ze weken slecht geslapen.

„Wij hebben op de boerderij veel honden en als die ’s nachts begonnen te blaffen, vreesde ik dat er Russische militairen op het terrein waren”, zegt ze. Ze had al jaren last van straaljagers en drones die de grens over vlogen. „Een van mijn zonen heeft op de militaire academie gezeten en zijn commandant zei altijd: ‘Jongens, als de Russen komen, hebben we niet eens de tijd om onze veters te strikken, dan is het gedaan’.”

Wij aan deze kant zijn arm, maar Russen zijn nog veel armer

Iza Kolodziejak Poolse inwoonster van de grensstreek

Binnen enkele weken bleek echter dat het Russische leger niet de overmacht had om Kiev in te nemen, laat staan om zich met een NAVO-land in oorlog te storten. Sindsdien is Kolodziejak niet meer bang onder de voet gelopen te worden. Maar geruchten over militairen, materieel, spionnen en migranten uit het Midden-Oosten die aan de andere kant van de grens zouden staan te wachten, zijn hardnekkig in het dorp met krap honderd inwoners. „Maar van dat prikkeldraadhek wat de regering gaat bouwen, hebben wij nog niets gezien.”

Hoge prijs voor solidariteit

Burgemeester Jakub Bornus (42) van het historische stadje Braniewo stak voor de oorlog regelmatig de grens over. Hij ging op handelsmissies en culturele uitwisselingen, met de plaatselijke scouting of dansgroep in zijn kielzog, om de relaties met Russische collega’s goed te houden. „Kaliningrad is een afzetmarkt van 1 miljoen mensen. Voor de invasie hadden we uitstekende verhoudingen, vriendschappen zelfs. Nu is het alsof we naast een muur wonen”, zegt hij op zijn gemeentehuis. Op de gangen zwerven stapels oude kleren, pakken luiers en staat een kinderwagen: donaties voor Oekraïense vluchtelingen die ook hier zijn neergestreken.

Bornus snapt en steunt de keuze van de regering om alle banden met Rusland te verbreken en nog straffere sancties op te leggen dan de EU collectief doet. „We accepteren dat het de juiste reactie is op de Russische agressie. Maar dat betekent niet dat we er blij mee zijn”, zegt hij. Het doorsnijden van de banden raakt, zo merkt hij, al zijn 16.000 inwoners. „Deze regio betaalt een hoge prijs voor onze solidariteit met Oekraïne. En hoe de oorlog ook eindigt: het leven zal hier nooit meer zo worden als het was.”

Dat leven was al geen weelde. De werkloosheid in Braniewo was een paar jaar voor de oorlog al meer dan 20 procent, bijna vier keer hoger dan het Poolse gemiddelde. Nu is de economische pijn in elke winkel in Braniewo te voelen. Bij de slagerij waar Hanna Borkowska (56) werkt, is de helft van het personeel ontslagen en zijn de openingstijden aangepast. Zo afhankelijk was de zaak van de Russen die hier vers vlees en worst kwamen kopen. „Omdat het in Kaliningrad duurder en smakelozer is.”

Ze voelt zich zo kwetsbaar voor verdere Russische expansiedrift en de economische teloorgang, dat ze naar Engeland wil verhuizen, waar haar zoon al woont. „Ik ben bang om negen kilometer van de Russische grens te wonen en bang om mijn baan te verliezen. Ik zie geen toekomst meer hier.”

Kolenboycot

Opmerkelijk genoeg is de maatregel die de regio het hardste treft de eenzijdige kolenboycot die Polen in maart afkondigde. Polen heeft eigen kolenmijnen, voornamelijk in het zuidwesten van het land, waarmee het energiecentrales voedt. Maar de steenkolen die miljoenen Polen nog stoken om hun huizen te verwarmen, komen voornamelijk uit Rusland. De meeste van de 8 miljoen ton die Polen in 2021 importeerde kwam met treinen via Kaliningrad en werd vanuit hier verder gedistribueerd.

Van de ene op de andere dag reden de kolentreinen niet meer, vertelt Damian Wasilewski (27). Hij is voorman bij een groot transportbedrijf en zag vele collega’s vertrekken toen het werk maandenlang stilviel. Inmiddels liggen er weer heuvels kolen in het landschap rond Braniewo en heeft hij weer gruis onder zijn nagels en op zijn gezicht. Polen verscheept nu kolen uit Australië, Zuid-Afrika en Colombia om de voorraad en de werkgelegenheid op peil te houden, maar lang niet zoveel als voorheen uit Rusland.

Wasilewski hoopt dat de relaties weer normaliseren, hoe de oorlog verder ook verloopt. „We kunnen toch niet een heel land de schuld geven van de acties van Vladimir Poetin?” Hij voelt zich „gemanipuleerd” door zijn eigen overheid. „Door sancties zitten wij met hoge energieprijzen, inflatie, werkloosheid en is de hypotheekrente zo hoog dat ik me geen huis kan veroorloven.”

De maatregel waar bewoners het allerminst van snappen is het grenshek dat nu wordt gebouwd om migranten tegen te houden die hier nooit gesignaleerd zijn. Het is waar dat het pro-Russische regime in Wit-Rusland al voor de oorlog mensen uit Afrika en Azië liet invliegen en vervolgens de grens met Polen overduwde. Sinds eind vorig jaar hebben die migranten steeds vaker Russische in plaats van Wit-Russische visa op zak, wat bewijst dat ook Moskou betrokken is. Maar Burgemeester Bornus vindt het onwaarschijnlijk dat Kaliningrad hun tussenstop wordt, omdat ook het luchtruim voor Russische vliegtuigen grotendeels gesloten is. „Ik voorzie niet hoe ze hier grote aantallen mensen kunnen smokkelen”, zegt hij. „Maar ik zag de oorlog ook niet aankomen.”

Lees ook deze reportage uit Kaliningrad uit juni 2022.