Politica Joelia Galjamina: ‘Vrouwen kunnen van Rusland weer een humaan land maken’

Toen de Russische president Poetin vorig jaar Oekraïne binnenviel, was Joelia Galjamina op skivakantie in de Oeral. Wat doe je in zo’n geval? Pak je je latten in en ga je naar huis, of ga je verder met wat je aan het doen bent? Galjamina skiede verder, ondertussen intensief contact houdend met haar politieke team in Moskou. Diezelfde dag kwam haar eerste post online, waarin ze Russen opriep om te protesteren.

„Wij, vrouwen van Rusland zijn tegen de oorlog! Wij eisen een direct einde aan de militaire acties en een dialoog. Oorlog is enkel in het belang van een agressieve en gecorrumpeerde elite, niet in dat van mensen.” Een week later, na thuiskomst in Moskou, werd ze opgepakt.

Pal voor de invasie, op 22 februari, had ze met een groep gelijkgestemden de politieke vrouwenbeweging ‘Soft Power’ (Mjagkaja Sila) opgericht. Doel: de stem van vrouwen terugbrengen in de door machismo en geweld gedomineerde Russische politiek. Twee dagen later brak de oorlog uit, werd ze vastgezet en zat ze dertig dagen in de cel. Nadat ze vrijkwam bleef ze actie voeren, met de autoriteiten op haar hielen. In september bestempelden ze haar tot ‘buitenlands agent’. Het jaar eindigde met haar ontslag als docent aan de prestigieuze RANEPA-universiteit in Moskou.

Galjamina is er de persoon niet naar om lang bij tegenslagen stil te staan. De 49-jarige politica en activist zit vol plannen, blijkt in een gesprek in de studio waar ze videoboodschappen opneemt voor haar tienduizenden volgers. Hier stippelt ze samen met een bescheiden team en dochter Doenja haar strategieën uit. Met de censuur neemt ze het daarin niet zo nauw. „Durven buitenlandse media het woord oorlog niet meer te schrijven? Waarom niet? Ik schrijf iedere dag over de oorlog.”

Haar laconieke, vriendelijke optimisme gaat gepaard met realisme. Ook dit jaar heeft ze altijd een gepakte tas klaarstaan, voor het geval de politie een inval doet. Lachend vertelt ze hoe ze onlangs met haar man een nieuwe voordeur in hun Moskouse woning liet plaatsen. De Russische politie deinst er niet voor terug om bij een inval deuren kapot te breken, vaak met een kettingzaag. „Nu kost het ze een half uur om de deur door te zagen.”

Voor de officiële oprichting van Soft Power werd 23 februari gekozen. Geen toeval, vertelt Galjamina. „Dat is in Rusland de Dag van de Verdediger van het Vaderland, de mannelijke equivalent van [Vrouwendag] 8 maart. Heel toepasselijk.” Het idee koesterde ze al jaren en hangt samen met haar politieke verleden. In 2018 woonde ze bijeenkomsten bij over vrouwelijk leiderschap. In 2019 deed ze mee aan de Moskouse gemeenteraadsverkiezingen; ze had 117.000 handtekeningen, genoeg voor een kandidatuur, maar werd samen met andere oppositieleden uitgesloten. Dat de opstand in Wit-Rusland, in 2020 tegen de autoritaire leider Loekasjenko, werd geleid door drie vrouwen, gaf een laatste duwtje. „Het zette de noodzaak van vrouwelijk leiderschap in de spotlights.”

Wat is het doel van Soft Power?

„Ons belangrijkste idee is dat Rusland een humaan beleid nodig heeft, met humane en horizontale relaties tussen samenleving en staat. Poetins beleid is doordrenkt van machismo, geweld en autoritarisme, waarin iedere vorm van menselijkheid ontbreekt. Dat resulteert in lijden en bloedvergieten. Russen zijn chronisch ongelukkig, omdat ze zichzelf niet kunnen verwezenlijken en op alle vlakken worden tegenwerkt door de staat. Vrouwen hebben het nog zwaarder, omdat ze niet worden gehoord. Neem als simpel voorbeeld de manier waarop zwangere vrouwen worden behandeld. Ik moest bevallen via een keizersnee, maar ik werd gewoon vergeten op de operatietafel. Ik kon niemand roepen en heb daar drie uur gelegen. Zoiets is heel normaal in dit land.”

Hoe komt dat, denkt u?

„De Russische samenleving als geheel heeft veel trauma’s beleefd, en telkens bleek hoe weinig deze staat geeft om mensenlevens. Neem de ramp met onderzeeër Koersk [in 2000, 118 doden], de gijzelingen in het Moskouse Doebrovka-theater [2002, 171 doden] en op een school in Beslan [2004, ruim 330 doden]. Ik ben in februari op die piste doorgeskied, omdat Poetins besluit om Oekraïne aan te vallen voor mij geen verrassing was. Die shock heb ik twintig jaar geleden al doorgemaakt. Toen wist ik: hij is tot alles in staat.”

Het idee is dat de Russen Poetin al die jaren zijn gang hebben laten gaan.

„Rusland kwam eind jaren 90 uit een chaotische en zware periode. De wereldeconomie was slecht en de democratie niet volgroeid. Ik kan me de dagen waarop we domweg niets te eten hadden nog goed herinneren. De verbetering van de economie, mede dankzij de hoge olieprijzen, viel samen met het begin van Poetins carrière. Maar wat deed hij als eerste? Hij legde de media aan banden, verving de onafhankelijk rechtspraak en verhief kiesfraude tot de standaard. Tel daar de propaganda bij op, die burgers al twee decennia lang vertelt dat zij geen enkele invloed hebben en dat ze zich beter nergens mee kunnen bemoeien. Russen hebben geleerd om de staat zo veel mogelijk uit de weg te gaan en iedere confrontatie te vermijden. Het is een kettingreactie.”

Hoe is Rusland sindsdien veranderd?

„Ondanks de repressie is de Russische samenleving de afgelopen vijftien à twintig jaar veel humaner geworden. De grenzen van wat als toelaatbaar wordt gezien, schuiven op. Ook Russen, vooral jongeren, debatteren over maatschappelijke problemen als harrassment, huiselijk geweld of de rechten van minderheden. Vorig jaar bleek uit een studie dat nog maar 7 procent van de bevolking het toelaatbaar vindt om kinderen een klap te geven. De samenleving wil vooruit, dat is positief. Maar Poetin neemt een andere afslag, hij wil een dictator zijn. Dat levert spanningen op.”

Is dat de reden dat er, telkens wanneer Poetins ratings wegzakken, een escalatie volgt?

„Dat denk ik wel. Ze begonnen de oorlog tegen Oekraïne om het land weer achter Poetin te krijgen, zoals dat in 2014 ook was gelukt met de Krim-annexatie. Ze dachten Zelensky snel te kunnen vervangen door een of andere stroman. Ze vergisten zich lelijk. Ik denk trouwens persoonlijk dat ze al veel eerder van plan waren te escaleren, maar dat de Covid-pandemie ertussen kwam.”

Wat kunnen vrouwen aan dit alles veranderen?

„ Fysiek trekken vrouwen vaak aan het kortste eind. Dat maakt het zo aantrekkelijk om geweld tegen ze te gebruiken. Maar op veel andere vlakken zijn vrouwen sterker: waar het gaat om uithoudingsvermogen, het vermogen om te praten, begrip te tonen en zaken met dialoog in plaats van geweld op te lossen – al is dat natuurlijk een generalisering. Wat mij betreft is de vrouwelijke kracht een aantrekkelijk alternatief voor het heersende machismo. Ik wil dat vrouwen laten zien dat het ook anders kan. Dat we van Rusland een humaan land kunnen maken.”

Het effect van een positieve benadering zag Galjamina toen de autoriteiten een zaak tegen haar begonnen wegens de overtreding van het demonstratieverbod en het oproepen tot protest. Ze had in 2019 fel geprotesteerd tegen de uitsluiting van oppositiekandidaten bij de verkiezingen, in 2020 sprak ze zich uit tegen de obnoeljenie, de grondwetswijziging die maakt dat Poetin tot 2036 aan de macht kan blijven. Het jaar ervoor had ze al dertig dagen vastgezeten, nu hing haar vijf jaar gevangenisstraf boven het hoofd.

In plaats van haar woede te uiten, besloot ze van de procesdagen een feestje te maken. „Er kwamen artiesten, kunstenaars en rappers naar de rechtbank, die performances hielden en exposities organiseerden. Ik droeg bij iedere zitting een mooie jurk, bakte soms taarten en pannenkoeken. De kerstman kwam en we zetten een kerstboom neer. Rechtszaken zijn deprimerend, maar nu kwamen mensen voor de gezelligheid.”

Tot ieders verrassing kreeg ze een voorwaardelijke straf van twee jaar, die de autoriteiten wel een wettelijke grond gaf om haar uit te sluiten van verdere verkiezingen én om haar paspoort af te nemen. Human Rights Watch schreef: „Het is een opluchting dat Galjamina geen celstraf heeft gekregen, maar dat maakt haar vervolging niet minder schandelijk en een inbreuk op al Ruslands internationale verplichtingen.”

In de cel kreeg het idee voor Soft Power vaste vorm. Een politieke vrouwenbeweging beginnen is moedig in een land waar politiek bedrijven grote risico’s met zich meebrengt. In Rusland worden vrouwen vervolgd om hun activisme en anti-oorlogsstandpunten, zoals de Petersburgse activist Natalia Verchova en journalist Maria Ponomarenko. De beweging opereert daarom vooral online, zwengelt politiek debat aan en netwerkt in heel Rusland. Toch wisten ze in oktober een congres te organiseren in Sint-Petersburg, waarbij tientallen vrouwen uit heel Rusland samenkwamen om de strategieën te bespreken. Een mijlpaal.

Natuurlijk streven niet alleen vrouwen naar menselijkheid in de politiek. En veel Russinnen steunen de oorlog volop. Hoe ziet u dat?

„Daarom profileren wij ons niet als feministische organisatie. Wij roepen vrouwen op om zich voor álle mensenrechten in te zetten. Het is inderdaad heel moeilijk om door te dringen tot vrouwen die de oorlog steunen, van wie de kinderen naar het slagveld gaan. Daar heb je psychologie voor nodig, want het complotdenken zit diep. Tegelijk zijn veel vrouwen erg geschrokken van de gebeurtenissen. Hun vriend of man wordt opgeroepen voor het leger en zij blijven achter. Het is angstwekkend te bedenken wat er zal gebeuren als die mannen straks terugkeren van het front.”

Het is heel moeilijk om door te dringen tot vrouwen die de oorlog steunen, van wie de kinderen naar het slagveld gaan

Joelia Galjamina

Waarom komen Russen niet in opstand?

„Het is volstrekt zinloos om van deze samenleving een opstand te verwachten tegen de zittende macht. Russen zijn verlamd. Wie toch zijn nek uitsteekt, krijgt jarenlange straffen. De samenleving is versplinterd, mensen vertrouwen elkaar niet. De onderlinge samenhang, nodig om een tegenbeweging te mobiliseren, ontbreekt.”

Verwacht u nog solidariteit vanuit het Westen?

„Ik sprak eens in het Europees Parlement met afgevaardigen. Ik zei: ‘Kijk wat er in Rusland gebeurt, iedereen wordt opgepakt en u blijft olie kopen. Waarom doet u niets? Waarom blijft u oligarchen steunen met visa?’ Een afgevaardigde zei: ‘We vinden het heel naar, maar zo werkt realpolitik.’ En dat terwijl Rusland verdrag na verdrag schond. Toen kwam in 2013-2014 Maidan, daarna de oorlog, MH17. Niemand kan zeggen dat-ie van niets wist, ik heb ze persoonlijk gewaarschuwd.”

Wordt u daar niet razend van?

„Ik word boos van valse beloftes, maar niet om hypocrisie in de politiek. Ik snap dat het moeilijk is om ethische problemen op te lossen wanneer er dringender zaken spelen. Poetins straffeloosheid resulteert in andere vormen van straffeloosheid. Ondertussen lijkt Europa de isolatie van Russische burgers geen punt te vinden terwijl horizontale verbindingen zo belangrijk zijn. Het idee is: Russen hebben Poetin zelf gewild, laten we ze dan maar opsluiten met die Poetin van ze. We sluiten het luchtruim en Google hebben ze ook niet meer nodig. Laat ze gaar koken in hun sop. Kent u de wildlings uit Game of Thrones? Dat is een volk wildemensen dat achter een muur leeft en waar niemand iets mee te maken wil hebben. Ik denk dat die houding de situatie er niet beter op maakt.”

Heeft u contact met de civil society elders, in Wit-Rusland of zelfs Oekraïne?

„Ik heb het geprobeerd, maar ze antwoorden niet. Contact met Oekraïense vrienden en collega’s is er nauwelijks, en dat begrijp ik heel goed. Ik heb Svetlana Tichanovskaja benaderd [de Wit-Russische oppositieleider in ballingschap], ook zij reageert niet. Zelfs gevluchte Russen, die elders democratische initiatieven opzetten, lijken nauwelijks contact te willen. De isolatie is zwaar. Hopelijk komt er in de toekomst ruimte voor toenadering.”

Hoe ziet u Rusland over tien jaar?

„Over tien jaar willen wij een volwaardige fractie zijn in de Doema. In een democratisch bestel met een premier, want het presidentiële systeem is niet goed voor dit land. Die premier kan heel goed een vrouw zijn.”

Ze zucht. „In de maalstroom van het nieuws vergeten we dat er een toekomst is. Daar word ik verdrietig van. Ik spreek zo veel Russen die een betere toekomst willen, voor dit land en voor de wereld.”